ß

       Vesubioko sumendi zulora sartuko da hil honen 18an Alessandro Malladra irakaslea, eta gero etorriko da Genoara krater horretaz hitzaldiak egiten. Jakitunen artean gar handia dago berari entzuteko. Hitzaldi tokira sartzeko laurleko bat kenduko dabe.

 

* * *

 

       Gaur hemen Savonan dago dantzaketa handi bat, eta Venezian legez egongo da bertoko zumardia, argiz jantzita.

 

* * *

 

       Italiarren odola munduan dagoenik odolik nobleena... Halan dino egunkari batek, eta gainera dino italiarrak edonon direla euren aberriaren zaleak, italiarrak guztiz askatasun zaleak direla, eta Italia dela munduko herririk ederrena eta handiena, justizia onena dagoena, eta azkenez amaituten dau «Gora Italia!» bategaz.

 

* * *

 

       Erroman gogor dabiltza katolikoak eta sozialistak ezkontzaz. Hemen be kafetegietan ez da besterik entzuten matrimonio civile bera baino.

 

IKURRIN EDERRA

       Hemen dago ba, lehenago esan neutsuen legez, Bilbaina izena dauen ardanetxe bat, itsastarren sakel-hustutzailea (inork entzun gura ez badau belarriak itxi).

       Ardanetxe horretara hurreratuz gero euskotar txapela buruan, lehenengo agurra da Torquito edo Kirtenkito-ren himnoa. Uste izaten dabe andaluziarrak garela denok. Han euki ohi dabez neska artista gitarra eta bibolin jole bi, katarraren ahotsagaz abestu ohi dabezenak ez dakit nik nongo txuleriaren kantuak: artista mirrixok, barriz, ez dabe egiten besterik barre baino norberak atzea emon orduko. Eta gero euskotar asko hara joan ohi gara katamixarraren kantuak entzuten eta diru ederrak, sendiak ondo eskertuko leukiezenak, han uzten.

       Ateburuan dagoz espainiar ikurrina, Grezia, Ingalaterra, Alemania eta, azkenez baita be, bilbotarra eta honen azpitxuan euskal abertzaleon ikurrin ederra.

       Abertzaleak, gure ikurrin ederrak ez leuke egon behar txulokeri-doinuak eta abestiak egiten diren tokian, hori baino ederragoa da gure ikurrina, itsastar sakel hustutzaile batek euki daian bere taskaren ateburuan, beste zereginik ez daukana ahal dauen guztia estutea eta guri berak ahal dauen edaririk zantarrenak emotea baino.

       Pentsatu ba, italiar batek berak gura dauen legez erabilteko ez dela gure ikurrin maitea.

 

 

SAGUNTO-TIK

1914ko martxoaren 13an

 

       Heldu gara atzera hona, bi hilabete inguru eginik geure atzera-aurreran.

       Hona heldu behar genduen baino egun bat lehenago, ontziko lagun guztiak ebiltzan soinekoak aldatuten, biboteak kirimiletan, eta uleak orraztuten, hona dotore-dotore agertzeko. Ontziak berak egiten eban urrumadan esan eikean adierazten ebala gogaituta egoela ia Ingalaterra eta Italia aldetik.

       Sugileek abesten egiten eben Jaungoikoak bakarrik dakien beste, eta labeak zirikatuten ebezan inoiz baino bikainago, eta makina ebilen inoiz baino abiada handiagoaz. Makinistak be ben-ben egozan euren tokietan soinekorik ederrenak aldean ebazala. Lemariak eta abar, guztiak ebiltzan begiak urkatu beharrean kai hau ageri ete zen begira, eta halakoren batean ikusi genduenean bazen hemen poza eta alaitasuna.

       Noiz edo noiz sartu ginen ba berton, eta ontziburuaren aginduz nasatik hurretxuan gelditu ginen atxurrak hondora jaurtiteko ustean. Baina berehala urten zen Bilbaoko Gorbea Mendi ontzia, eta honen tokira joan ginen mea zamatuten hemendik Holandarako.

       Upo Mendi, Bermeo, Rafael, eta aleman ontzi bat dagoz orain hemen, eta bihar uste dot helduko direla Lalen Mendi eta Urko Mendi.

 

* * *

 

       Bai, Kirikiño adiskidea, zuzen zagoz negar egiteko egunak berez etorriko direla esanez. Holan etorri jataz niri aspalditxuon neure sendian, holan heldu zen hona Saguntora be negar egiteko eguna Abanto baporeko den-denak ito zirenean. Geu be, edo neu be, hurretxu nengoen orduan beste ontzi batean, begien aurrean heriotza ikusten. Baina hahor ba, ni bizirik.

       Eguraldi zantarraren arazoak ziren orduan hiru ontzi hondartza eta harritzara eroan ebezanak, baina orain horixegatik ez dago ardurarik. Itsas erdirantz urteten den nasa handi bat egin dabe, eta hantxe ederto egon ohi dira ontziak barruko aldetik, nahiz eta eguraldi txarra egin.

 

* * *

 

       Heldu ei da hona bapore handi bat eta egun bitan zamatu ei dabe aurrerapidetsuzko tramankulu elektriko handi bategaz. Hona joten daben ontzietako lemari eta sugileak lurrera joaten dira berehala, eta aldi gitxi egiten daben legez hemen ontziak zama hartzeko, txistua legez joaten jakez hemengo egun biak. Eta ontziak itsasoratu behar dauenean eurak bilatzen nahikoa neke eta zeregin izaten da.

       Honek ez daukala ezer be zerikusirik esan leike, lehen aitatu dodan eguraldi txarraren arazoaz. Ba... badauka. Lehen ezin eitekezan ibili lemariak eta abar orain legez, ba kai zantarra zen legez, eta eguraldi txarren beldurrez eta ontziko zereginetan beharko zirelakoan, ontziburuak barruan eukiten ebazan lagun denak. Baina orain kaia ederto dagoen legez be nasa luzeagaz, denak dabiltza askatasun gehiagogaz, nasa barrutik ontzia egonez gero ekaitzaren beldurrik ez dagoelako.

 

 

ROTTERDAM-ETIK

1914ko martxoaren 27an

 

       Heltzen denean arrotz bat herri honetara lehenengo ohartu ohi dauena da hemengo kaleetako garbitasuna. Igaroten bada bat goizeko zortzietan legez kaleetatik ikusten dauena da neskame guztiak euren etxe-aurreak garbitzen, eta hor bederatziak inguruan, zurubi eta metal eta beste enparauak birrist egiten egoten dira dir-dir garbiaren garbiz. Hemen ez da ikusten Ingalaterran legez ume kozkor aldrarik ortozik eta atze-aurreak agerian. Hemen kaleetatik ikusten diren umeak soineko zaharrekin baino ez bada be, behinik behinean garbiro ikusten dira.

       Hemen esan leike, edo zenbatu leikez herri bi: bata lehorrekoa eta bestea uraren gainekoa. Lehorrean beste biztanle gitxi bat gorabehera dagoelako uraren gainean, ba senar-emazteak, ume eta abar bizi dira urgazontzietan lehorrean baino oraindino zabaltasun gehiagogaz berarizko bizitokietan. Urgazontzi bakoitzak daukaz bizitoki bi, bata guztiz ederra ontziburu eta sendiarentzat, eta bestea behargin edo marinelentzat. Marinelak ezkongeak badira, bizi leikez bi bizitoki hareetan, baina ezkondua izanez gero bat bakarrik emazteagaz, eta honek dauka eginkizuna bigarren marinelaren lana egiteko.

       Askok esango dau zelan izan leiken senar-emazteak umeekin halako ontzietan bizi izatea. Ba, guztiz erraz. Umeak txikitxuak diren artean, nik ez dakit zelan, baina puskat kaskonduten direnean, gogoa alde bateratuta txakurkumatxu bat balitz legez lotu ohi dabez uhal bategaz gerritik, eta gero apurtxu bat luze utzi haria jolastu daitezen umeak, eta horretara inoiz ez daukie uretara jausiko diren beldurrik, haria beti izaten delako ontzi-ertzeraino baino laburragoa.

       Emakumeak dira lemaririk bikainenak. Gizonek beste zer edo zer egiten diharduen bitartean, ikustekoak dira leman atsoak txistua baino arinago ibaian gora eta behera ontziak zuzenduten. Badira hemen gizonak, gauean, euren ontziagaz nora edo hara joan beharra euki, eta eurak ohetik ez jagitearren atsoa bidali ohi dabenak ontzi-zubira, eta goizean jagitorduan aurkituten direnak beste herri batean atsoak ontzia eroanda.

       Umeak ikastoletara joateko adina daukanean, bidaltzen dabez berariz eginda dagoen ikastola handi batera, eta bertan irakasteaz gainera elikatu eta abar egiten deutsie euren ontzietara etorri ezin diren umeei, ontzia beste alde batera joan delako-edo. Holakoxea da ba hemengo uraren gaineko herria: dena da zama-ontzia ibaian, atsoz eta umez beterik.

       Lehorrean barriz guztiz ondo bizi leike hemen dirua eukiz gero. Kalerik kale salduten dabe ba etxean behar den guztia, eta ez dago zertan plazara joanik ezer erosten. Ikustekoa da zaldi-orde burditxoetan txakurrak dabezela hemengo baserritarrak gauzak saltzen goizean goizetik.

       Ikaratuko dira beharbada txakurrak erabilteagaz zaldi-orde Euzkadi-ren irakurle asko. Ba ez harritu... eta ez uste txarragoak direnik, neuk ikusi dodalako lau txakurren artean eroaten zaldi handi batek eroango leuken beste. Eta gero elikatuteko zaldiak pentsua behar dau, eta barriz txakurrak bardin-bardin arratoiekin be.

       Honeetan Holandako herrietan Alemania herriko antz handia daukie ekanduek eta beste gauza askok. Ba, Alemania ikusi eta hau Holanda ikusi, erdi bardin.

       Gauza bat bakarrik ikusi dot hemen jazoten ez dena: hemen ontziak heltzen direnean ez da inor etorten euren gauzak salgai ipinten Alemanian legez. Han ikustekoa da ontzi bat heltzen denean. Beronen ondora etorri ohi dira hamazazpi harakin, hamahiru okin, hogeita hamar soineko-garbitzaile, beste hainbeste oinetakogile, eta ontzi guztia beteten dabe idazki-azalez edo tarjetez euren etxearen zuzenbideaz, eta denak bata besteagatik txakurrenak esaten. Hemen horrexegaz bakea daukagu itsastarrok.

 

BOXEOLARIAK

       Hemengo antzoki batean frantziar batek eta errusiar batek egiten dabe ukabil-jokoa. Ukabilkada ederrak sartzen deutsoz batak besteari, baina elkar ez dabe oraindino hil. Kale mustur guztietan dagoz ipinita euren irudiak, eta jendetza handiak joaten ei dira gauero horixe ikusten.

 

BUSTITEKO GOGOA

       Kowader deritzon batek atzo bere buruari uretara utzi eutsan. Bere bila joan zirenean, uger egiten aurkitu eben. Itaundurik zergatik behar hori egin eban, erantzun eban diruak amaitu eta lan barik egoala. Horregatik hil gura izan ebala bere burua. Zergatik uger egiten ete eban ba?

 

LAPUR ZUHURRAK

       Ingeles ontzi bati loki edo noka barri bi ostu deutsiez. Ibai-poliziak badabiltza lorratz bila, baina ez dakit ezer idoroko daben; ba honeetariko lapurrak egiten dabe, ostu orduko ikusi, eta joan beste ontzi batera eta esan zelako lokia daukien saltzeko, eta baietzean gelditzen badira, ontzi hori itsasoratu baino ordu batzuk lehenago ostu lokia eta eroan eta saldu. Esan gura dodana da, ostu baino lehen salduten dabela lokia; berau hartu behar dauen ontzia itsasora joan behar dauen gau hartan bertan, ostuten dabe lokia bestean eta berehalaxe daroe harengana. Ha urteten da loki ederra guztiz merke erosita eta bestea ha barik, eta kitu.

 

EMAKUME BATEK BIRRITAN EZKONDU NAHI

       Esan deustenez, lehengo egun batean nahi izan eban errusiar neskato batek bigarrenez ezkondu Anberesko zuritzaile bategaz, baina honek egun bat lehenago hartu eban idazki bat Berlindik neskato horren lehenengo senarrarena, eta orduan amaitu ziren tratuok.

 

GURA IZAN ARREN EZIN

       Inoiz lehenago esan deutsuedan legez, dago hemen kafetegi edo jatetxe bat dirua zulotxutik jaurtita jatekoak urteten dabena. Hor Bilbaon balego, Kirikiñok esango eban pezeta faltsu guztiak bertara joango litzakezela. Ez ba, ezin leike hori. Neuk jaurti dot gaur Frantziako laurleko bat, eta erresorteari tira eta tira ibili naiz, baina barruko aldeko jatekoa geldi, eta berehala urten jat neure laurleko hori beste zulotxu batetik atzera. Zulotxuetatik doazen txanpon guztiak euren bidetxuetatik doaz toki batera, eta han dago neskatila bat dirua ikusteko. Txanpona ona bada, berak ipinten dau aske jatekoaren erresortea, eta txarra bada, beste zulotxu batetik bidali atzera.

 

ABERRIRA!

       Gaur jakin dogu hemendik Ingalaterrara goazela, eta handik aberrira. Ez uste goazenik euskotar askok aberria deituten deutson eta ez denera, ez, bertora, Bilbaora. Hau da poza! Pentsatuta bakarrik laster egon behar dodala hor neure anaia kutunekin eta laster entzun behar dodazela horko txoritxoen kantuak eta kukuaren hots zolia...

       Bederatzi euskotar bakarrik gagoz barruan hogeita hamabi gizonetik. Gu oso alai gagoz, baina valentziarrak hemen dabiltza prakak eutsi ezinik beldurrez, hor Bilbaon denok utziko ete doguzen.

 

 

NEWCASTLE-TIK

1914ko martxoaren 31n eta apirilaren 4an

 

       Heldu gara gaur hemengo kai-aurre edo sarrerara, eta helduaz batera ontziburuak esan deutso lehenengo agintariari: «Jaurti eskoako atxurra!». Eta esanez batera, burrun! atxurra uretara joan da.

       Ontziburuak: Zenbat estuntza joan da?

       Lehenengoak: Hiru morapilo, eta laugarrena oraintxe dago estuntze-zuloan.

       Ontziburuak: Norantz dauka jite atxurraren estuntzak?

       Lehenengoak: Alborantz, eta atxurra ontzipean dago.

       Ontziburuak: Ondo dago, jaurtizu harik eta bosgarren morapiloa uraren gainean lotu arte.

       Eta honetara geratu gara harik eta urak gora igon arte. Gero atxurra gora jaso eta Newcastle ibaian sartu gara.

       Ondo ikusi barik inork ezin leike esan zenbat edertasun daukan ibai handi honek. Sarreran alde batetik North Shields dago eta bestean South Shields. Lantegitsua bada bata, lantegitsua da bestea. Untzi asko badago alde batean, askoz gehiago dago bestean.

       Horrexek biok legez dagoz Jarrow alde batekoa, eta Walssend eta Hebrun bestekoa. Hasten da bat ontzigintzak ikusten, eta alderdi bietatik ez dago besterik ontzi barri erreskadak baino.

       Hor Pelaw inguruan amaituten dira ontzigintzak, eta handik aurrera beste fabrika batzuk dagoz, eta eurok guztiz ederrak, batez be Holzapel pintura-fabrika, Pelaw oinetakoak garbitzeko pasta-fabrika, Sliper Bakers urun-fabrika, eta beste ola handi bat metalak garbitzeko pasta bakarrik egiten dauena. Honeek amaituta gero hasten da ostera be ontzigintza erreskada, eta amairik ez dauka ostera be eginda dagozen ontzi-barriteriak. Honez gainera, ibai guztia, laurogei metrotik laurogei metrora, ontziak zamatuteko tramankuluz beterik dago.

       Holakoxea da ba ibai hau, harik eta Derwentaf-era heldu arte, eta hantxe amaitu da itsasoko ontzientzat. Eta hantxe bertan gagoz geu, Derwentafen edo ibaiaren amaian.

       Begoña, Gorbea Mendi, Bermeo, Armuru, Aurrera, Sardinero eta beste hiru-lau bilbaotar ontzi dagoz hemen.

 

* * *

 

       Ingelesak dira euren burua inor baino zuhurragotzat daukienak; eurak uste dabe ez dagoela inon ez justiziarik ez beste gauza onik hementxe bertan baino. Ingeles bati ezin esan leikio inongo tokitan gauza ona dagoela, ez dau sinetsiko-eta. Ez esan honeei: han geure herrian be bajagozak holako ontziak, makinak eta abar, zuek hemen daukazuezan lakoak. Ez deutsue entzun be egingo. Holako gauzarik ez dago inon Ingalaterran baino.

       Honeek, euren aberriaren zale-zaleak dira. Heltzen diren toki guztietan beti euren herria jaso eta goraltzen dabe; ez dabe txarrik esaten Londresko euren ministroengatik. Ikustekoa da edozein tokitan ingelesekin aurkituz gero euren herriko abesti aberkoiak erabili ohi dabezela beti, eta beharbada lehorreko lebatz ikaragarria euki arren aldean, «Gora Ingalaterra!» edozein tokitan hots egingo dau.

       Hara, oraindino aldi asko ez dela neuri jazo jatana. Neure ontzi hau ibaiaren erdian egoan eta, lemari bati dei egin eta gero, txanelari itxoiten nengoen ontziratuteko. Jesarrita nengoen eta neure albotxuan egozan hiru edo lau ingeles hizketan. Neure ontziaren izena entzun neutsen, eta zuhur ipini neban neure belarria, eta hara zer inoen eurek:

       — Hori da ontzi ederra.

       — Ez dago Ingalaterran asko berori baino hoberik.

       — Guztizko ederra da haxe be.

       — Espainiakoa da-eta. Edo da Middlesbroughen egina edo Sunderlanden. Hantxe egiten dabez horren antzerakoak.

       Barriketa honeei gehitu eutsan batek:

       — Geure ontziolak, ez dago gu lakorik! Munduko toki guztietan erakusten dogu guk geure antza.

       Eta holako hitz asko esan ondoren otu jakon euretariko bati niri itauntzea zenbat urte dituen gure ontziak. Esan neutsan: bi. Eta non egina den, eta Bilbaon. Barreka hasi jatazan, ez eusten sinetsi, eta ni alderatu nintzenean puska bat, elkarri inotsen:

       — Espainian holako beharrik egin? Ezin izan leike, han besterik ez bajagok gosea eta abarra baino. Ontzigintzan baino hobeto jakingo joek han zezenak uxatuten eta tangoa dantzetan.

       Honako batzuk esanda aldegin eben egozan tokitik, ni guzurti bat naizela-eta.

       Badakizue ba, neure anaia kutunok, hemen espainiarrak gara honeentzako, arraza banakoak izan arren. Espainiarren iritzi guztiz txarra daukie hemengoek. Antzokietan beti agertzen da espainiar gizonezkoa kapela biribil, praka estu eta jaka laburtxuagaz, eta emakumea beti manola soinekoekin. Eta uste dabe Espainia guztian holantxe jantzita dabiltzala, eta jantzi horreei jagokezen ekanduak dagozela.

       Empire deritzon antzokian oraindino aldi asko ez dela, antzerki bat ikusi neban polita ingelesentzat, hainbat barre eragiten eutsen, baina espainiarrentzat ez hain egokia. Hara zer antzeztu eben:

       Ingalaterrako huri batean bizi ziren senar-emazte aberats bi eta egunkarietan irakurri eben historia gauza ederrak eta abar ikusteko, Sevilla baino herri ederragorik ez dagoela. Berehala gertuten dira, eta berarizko bapore batean doaz Sevillara. Hona helduaz batera ez dau aurkituten bideetan lapurra baino besterik, edozer egiteko denak diru eske, eta Sevillan dagoen lehenengo egunean zabalduten ditu mila laurleko baino gehiago. Sevilla guztiz herri txiroa, eta kale guztiak zezenlariz beterik. Zazpik urteten deutsiee kutxillo banagaz erreskadan dirua ostuteko ustean egun batean, eta jo lehenengoa ukabilaz eta zazpiak botaten ditu lurrera. Beste egun batean be, zaldi-burdian doala, urteten jakoz hiru edo lau, eta denak ukabilkadak emoten ibili baino alde guztietatik eta guztiei. Joten ditu gudamutil, polizia, goardiazibil, eta azkenean baita Sevillako gobernadorea be. Deituten deutsie tribunaletara, eta ingelesak dino hainbat arinen aske ipini daiela, bere herrira joan gura dauela-eta.

       — Diru asko daukazu? —dinotse.

       — Berrogeita hamar libra geratzen jataz —dino.

       — Horreek ekatzuz ba, eta aske zagoz —dinotso epaileak.

       Diru guztia Sevillan utzi, eta azkenean dator bere herrira, eta heltzen denean dino han ez dagoela lotsarik, ez justiziarik, ez indarrik. Hango gizonak denak epel batzuk direla, eta «Gora Ingalaterra!» deiadar egiten dau. Eta antzokian dagozen guztiek erantzuten dabe: «Gora!».

       Epeltzat badaukiez espainiarrak, eta honeen artean sartzen bagaitue euskotarrok be, nik esango dodana da Ibarrangelun gizon batek sardina zahar bat eskuan ebala hamalau ingeles aurrean arineketan eroan ebazala. Gaua zen, sardinak argi-birrist egiten eban, eta labana zelakoan ingeles gizajoek hanka-joko galanta egin eben.

 

 

ERANDION

1914ko apirilaren 12an

 

       Heldu gara aberrira azkenean be. Hemen gara, mutilok! Hainbat ordu lehenagotik genbiltzan begira non agertuko ete zen geure txoko kutuntxu hau, eta halako batean, horra non agertzen den Santoñako mendi tontorra! Ha zen poza! Barruko euskotar guztiok genbiltzan bata besteari erakusten herri zati hori. Eta gure ontzi eder honek esan eikean pertsona bizi batek legez ikusi ebala, berehala ohartu genduen ba makina bere abiada handiagoaz ebilela. Nire ustez ontziak berak be esaten eban; «ni hangoxea naiz, nik haraxe gura dot». Beti gengozan bost-sei orduan geure mendi alaiok ikusten... baina noizko heldu? Beti ibilten eta inoiz heldu ez. Ha zen lorra!

       — Ez deritzozu, Batxi, guztizko zoragarriak direla horreek mendi ederrok euren gailur tontordunokin, aldats gorak eta sakonuneekin eta hainbat zuhaitz orlegirekin?

       — Bai, esan neutsan. Nork euki leikean hitz-neurlari askok daukan hala, oraintxe bertotik ontziak abiadan atzetik dauen bits luzenga batetik ikusi, eta bestetik horreek gure asabak landu eta ondu ebezan mendi jagiok, berton gagozen lekutik hitz-neurtu batzuekin abestuteko.

       Baina ezin, ez dakigu-eta. Baina bihozdunak bagara, gomutatu daigun zelan dagozen mendi horreen barru-aldetik dagozen herriak. Edertasun hori bakarrik da ba guretzako urrunetik ikusten doguzelako, eta halako gure asaba kutunek utzi ebezan lako bardin-bardinak direlako urrunetik begiratuta. Baina barrurantz sartzen bagara, eta bertako jende asko ikusten badogu, bakarrik ikusten dogu hemendik, mendi hareek legez, herri eder baten adarrak, baina adarrok dagoz mendi horreek daukien mardultasunak ihes eginda. Mendiak bardinak ziren gu aske ginenean, baina jendearen ekanduak... Ai!, honeek ez dira lehenak.

       Honetara hizketan gengozela eta Galea itsas-muturraren aurrera gentozela inostan neure adiskideak:

       — Ez ete gara helduko ba geure sendi kutunengana besarkada bat emoteko geure laztantxuei?

       Ha hori holan balitz!

       Heldu ginen Bilbaoko ibai aurrera, eta adierazo euskuen ezin gindekezela sartu ibaian gora. Agur gure ahaleginak eta gure egun hartako pozak! Beste egun bat gehiago egon behar geure maiteen ondotxura heldu barik.

       Ontziburuak berehala agindu eban bere ahots lodi ben-benagaz:

       — Jaurti atxurra!

       Eta agintza-ahotsagaz batera joan zen atxurra urpera, eta geratu ginen bere pentsutan hurrengo goizeko laurak arte.

       Lauetan edo zerbait lehentxuago hasi zen maniobra, eta berehala sartu ginen Bizkaiko Labegaraietako nasara, bertan geure zama hutsituteko.

       Halako batean bere amak eskutik dauela heltzen da ume eder bat, eta dinotso aitari ontziaren ertzetik:

       — Aita, bizi zara?

       — Bai, bizi naiz, laztana.

       — Ezer badakarstazu Ingalaterratik?

       — Bai, oinetako barri batzuk.

       — Ez jataz niri ahaztu ba, aitatxo, zuk erakutsi zeunstazan kantuak. Gura dozuz abestutea?

       — Bai.

       Eta berehala hasten da ume ederra:

                     Euskaldun jaio nintzan

                     Euskalduna hazi,

                     Euskara hutsik amak

                     eustan erakutsi,

                     Euskara maite-maite

                     zabilz neugaz beti,

                     Euskara hilez gero

                     ez dot gura bizi.

       Hemen gara ba, neure bihotzeko Kirikiño. Ez dau ardurarik aurpegiz ezagututen ez banozu, eta bihotzez ezagutu, neuk zeu legez.

       Gora Euzkadi!

 

 

CARDIFF ETA BARRY DOCK-ETIK

1914ko maiatzaren 13, 15 eta 18an

 

       Gogoa ilun, bihotza samintasunez beterik, zuek hor itxialdian bihotzean egin jatan barru-barruko zauria ondo osatu barik heltzen naiz hona, eta uste izan zeinkiez zelako aldia eukiko neban.

       Hartzen dot neure ondotik morroi bat, eta han noa herrira. Hemengo kale nagusira helduaz batera ikusten dot etxe bat, espainiarren ikurrin zahar bat ate-buruan daukana. Oraindino goiz da, denda guztiak dagoz itxita, ikurrindun etxea be bai.

       «Itxaron egin beharko joagu» dinotsat morroiari, eta han geratzen gara, garbitzaileak zelan kaleak garbitzen dabezen adi... Ni isilik, morroia isilik, ni neure pentsakizunetan, eta morroia ez dakit... Zortziak dira... Nor edo nor jagi da ikurrin-etxean, hurrengo kantu hau dantzut-eta:

       — ¡Ay!... er que tiene penitas no duerme y yo siempre estoy durmiendo... mardita sea la hora...

       — Demoniñe! Txo, aditu dok ezer? —dinotsat mutilari.

       — Bai, beti dagoela lo.

       Edegiten dabe leiho bat berehala, eta ikusten nau etxeko gizon horrek ate aurrean nagoela, eta deituten deutso bere emazte edo dena delakoari:

       — Vaite abaixo e ábrele á porta a ese maordomo e mais ó rapaz.

       Eta baderantzutso barrutik atsoak:

       — E logo, ¿porqué ti non vais?

       Halan eta guzti be, handik gerotxuago edegiten deusku galiziar andaluz kantuak ederto dakitzan horrek, baita be badamosku kafe bero-beroa, eta harik eta dendak zabaldu arte barriketan lagundu be.

       Galiziarren ele edo berbetatik ahalik ondoen euskaratuta hor doa ba berak esan deustana:

       — Hara, adiskidea. Hemen Ingalaterran ezin gara bizi ezertara be, eta diru apur bat batu arte egoteko ustean gagoz gero Espainiara joateko. Etxeak guztiz garestitu dabez lehendik hona, eta honeek legez, beste gauza guztiak. Ezin leikio oratu ez okelari, ez arrainari, ez azukreari, ez kafeari, ez teari, ez ezeri. Dena garesti, eta etorriak geroago eta urriagoak. Nik uste neban hau beste gauzaren bat zela, baina kalabaza zahar bat! Hau askozaz be txarragoa da Espainia baino.

       Lehen neukan gogoa ilun, eta galiziar arrano honek oraindino itunago ipinten nau.... Edegi dabez denda-ateak, eta erosirik hiru edo lau aza eta abar, han nator neure ontzirantz, eta horra non aurkitzen dodan Saponarru okina zorro handi bete ogi lepoan daroala. Jaurtiten dau lurrera zorro hori eta han dator:

       — Kaixo, Batxi, aspaldikoa! Zelan habil edo? Hemen jakart ogia nahi badok, ederra gero! Nahikoa barre be egiten joagu hik Euzkadi-n ipinten dokazen arranokeriekin...

       — Barre? Eure amaginarrabari egiok... Zaputzeko bat emon ez daikadan gera... eta hartu badaitak hartu... Ahoko haginok guztiok joakizak hor aurreko policemanarengana...

       — Hiri zer edo zer jazo jak nor edo nogaz, eta ni nok orain ordaindu behar joadazana inoren erruak... Hor daukak ogi hori... Banoak, agur.

       Gogaldi oso txarra daukat, Kirikiño. Ezin ahaztu jataz hor aberri eder horretan egin nebazan eguntxuak, beti norberenen ondoan, norberen senditxuaz jolastu, lantzean barriketaldi bat egin zeugaz... Eta orain, barriz, horko nasan utzi norberen emazte eta umeak, aberria be hainbat metro atzetik, eta zu be utzi hor txapalketan... Eta ni hemen... urrun... eta hurrengo horrantz noiz joango naizen ez dakidala.

       Samintasuna dago bakarrik neure bihotzean!

       Apurtxu bat konortera natorrenean bidaliko deutsuedaz albiste hutsezko idazkiak, baina gaur hauxe bakarrik, neure bihotzeko adiskide Kirikiño.

 

OPORKETAREN ZORITXARRAK

       Hemen dagoz lotuta Mar Rojo, Olabarria, Salvadora, Pagasarri, Mar Cantabrico eta ez dakit zein gehiago. Cardiffen, Newporten eta hortik dagoz hogei baino gehiago, denak lotuta. Errukarria da ikustea hemen bertan behera hainbeste balio daben honeek, edozein zurkulutxutan sartuta, inork ikusi gura ez legez. Honeexek dira oporketaren zoritxarrak.

 

ATSO BATEK HAIZEA HARTU GURA

       Sufragistek Londresen erosi dabez haize-ontzi batzuk, eta euretariko bati otu jakon lehengo egunean igon behar zela gora, gizonak egiten dabena berak be egitearren. Igon zen, baina atzera berehala jaitsi zen, ezin zen ba egon luzaro airean. Orain dinoe gizonek, atsoek ez dabela balio haize-ontzietan ibilteko, eta barriz atsook ei dinoe, haize-tramankulu horreei makinan zer edo zer egin deutsela gizonek eurak zirikatutearren.

 

CARDIFF ZELANGOA DEN

        Guztiz herri ederra da alboetarantz, kale ederrak daukaz eta zabalak. Guztietatik tranbia igaroten da; zuhaizti, zumardi eta beste gauza asko daukaz alboetarantz. Barriz Cardiff sarrerara etorriz gero, hau herri guztiau da erdaraz esan ohi den cosmopolita, hemen ba dena dago nahaste: espainiarrak, euskotarrak, italiarrak, greziarrak eta abar. Barriz txinatarrek kale bi osoak eurenak daukiez. Honeek gizonok hain dira emakume antzekoak, eze soinekoak garbituten ekiten deutsie horko atsoen antzera.

       Ingelesak ondo dabiltza honeek hona agertu zirenetik, guztiz merke garbitzen dabezelako soinekoak, eta emakume askok baino hobeto. Etxe guztietan daukie idatzita ‘Chiness Laundry’, honek esan gura dau txinatar ikuztailea edo soineko-garbitzailea. Hahor ba, Kirikiño, honeexek be ederto bizimodua ateraten dabe, behinik behin idiak apaxkada emoten dauen tokian, gu barriz hemen itsaso gainean beti geure bizia haritxu batean dogula.

       Txinatarrak be gu baino gehiago ete diren nago, baina niri honeek ez deuste adarrik joko, ba gaurtik hil gitxi barru horra noatsuenean agertuko naiz txinatarrez jantzita lau kanako bizarragaz eta kopeta handi bat buruan, eta hor Plaza Barrian ipiniko dot etxe bat ate-buruan ‘Lavandero Chino’ idatzita, eta gero dirua nahikoa daukadanean, etxe barritxu bat eginda ederto igaro zahartzaroa neure atso motzaren ondoan.

 

OPORKETA

       Albisteak badagoz jakingarriak izango litzatezenak, edo askori jagokezenak, baina ez noa bidaltzen ez dodalako gura elkar ikusiezinik. Hahor ba, honeek barriok dira oporketaz.

       Badakizue oporraren lehenengo sustraiak hemen urten ebala, eta geure ondotxuan dago lehenengo bertan-behera utzi zen ontzia; eta beste biak be, hur samartxu. Badakie ba Euzkadi-ko irakurleek hiru ontzi Maritima Nervion-ekoetan jaio zela gaur itsaso guztian zabaldu den oporketa hori, eta hirurok dagoz hementxe.

       Zenbat eratara eginiko hitzak entzuten diren, eta pentsatu leike denak dagozela zuzen-zuzen eta, norbera norengana jausi? Nik ez dakit. Behinik behinean hemen asko entzuten da.

       Oporketa honetaz asko esan leike, baina neu uzten noa beste batentzako, beste batek egin daiela.

       Nik dinodana ez da besterik euskotar onagan ez dagoela opor egitea, ez ugazaben aurka joatea, baketsuak eta beharginak garelako, ondo begiratuak izaten garelako munduko toki guztietan.

 

INGALATERRAKO LARUNBATAK

       Joan nintzen lebatza erosten eta urten jatan bidera gizon ondojantzi bat, eta txanpon bat eskatu eustan katilu bete salda hartzeko.

       — Baina gizontxua, zergatik ez dozu lan egiten eta irabazten? —esan neutsan neuk.

       — Gizona, ba —erantzun eustan—, hemen Barry Dock honetan guztiz dago urri lana, eta ez dago non irabazi txiki bat be.

       Errukituta emon neutsozan penny bi, eta kale-musturtxu batetik geratu nintzen begira ea nora joian. Nora joango zen ba? Zuzen-zuzen garagardotegira.

       Honelakoxeak dira honeek ingeles gehienok. Ontzia nasa ondoan dago larunbat batean, ehun baino gehiago etorten dira, batzuk alkondarekin, beste batzuk jaka edo beste jantzi batzuekin, edozein salneurritan saldu gurarik, eta ezer erosten bajake, han doaz diruagaz edaten. Hau tamala! Hain jausita egotea gizonak edarira!

       Balitzake hau beharginekin bakarrik, ez leike ikaratu, baina bardin ikusiko dozuez kapela eta makiladun gizonak be, eurak behar daben lebatza aldean dabela larunbata helduz gero.

       Eta emakumeak? Honeek arranotxuok barriz gizonak baino handiagoak oraindino hartu ohi dabez dirua euren senarrei harrapatu ahal deutsieenak.

 

 

       Jakin daizuen zelango edarizaleak diren, hara neuri atzo jazo jatana: banentorren lebatz handi bat lepoan nebala (uretakoa baina), eta nasan egoan neu ontziratu behar ninduen baporetxua, eta bere burua eta makinista, biak egozan lo mozkortuta. Deituten deutsot bati, eta jaramonik ez. Besteari, eta bardin. «Demoniñie!, neuk arin bizkortuko zaituet» esanda jaurti neutsen harri handi bat, eta atera eban zarata handira itzartu ziren, eta hasi ziren aharrausika. «Tirozue arin» ninotsen, baina eurak jaramonik be ez. Han datoz gero karabinero bi be. Honeek be hasi ziren zarataka eta halakoren batean jagi ziren, eta urten ginen ontzirantz. Bidean haserretzen dira karabinero biok, eta ontziburu eta makanista, laurak. Ha zelakoak esan eutsezan elkarri! Laurak egozan sabel-zitela ondo ipinita garagardoz, eta ez eutsen ardura ezergatik.

       Batak eukan abizena Jones, beste batek Smith, besteak Richardson, eta besteak Ward. Han jakin neban Jones daukiela abizena Londresen esnea saltzen daben guztiek, Smith guztiak kirtenak direla, eta abar. Nik uste neban elkar joko ebela. Bai zera, jo! Ezta! Denak adiskidetu ziren nire ontzira heldu orduko.

       Ordaindu behar neutsenean ni ekartea, esan eustan ontziburuak dirua emon beharrean emoteko edontzi bete ardao, eta alaiago zen ardao horregaz munduko diru guztiagaz baino. Horregatino ez dot uste on handirik egin deutsonik garagardoaren gainetik nire ardaoak, ba gaur begia baltzituta daukala ikusi dot. Ha zelango ukabilkada emon deutson nor edo nork! Ez al da izan bere atsoa? Ezetz ez neuke ezer jokatuko, hemengo atsoek ukabilak eurenak dabezelako batzuetan.

       Karabinero biak be geure barrura etorri ziren ardaoa edaten, eta azunbre erditxu garbitu eta gero hasten jataz hitz-neurtuak abestuten, bata besteari ontziburuaren jateko gelan, eta azkenean be gura-nahi-gura-ez atera behar izan doguz. Osterantzean oraindino han dagoz.

       Eibarko Garagotxi, inoiz Ingalaterrara bazatoz, larunbatean etorri.

 

OPORKETAREN ARAZOAK

       Lantzean ontzi bateko lagunak urteten dira horrantz trenez. Ontzijaubeek ordainduten deutsiee dena, bi Galiziako baporeak, baina hasi zenean zirkia egiten hango harriaren harriak ez eukan amairik, eta ez zen ausartu urteten beldurrez.

       Mar Rojo, Olazarri, eta beste batzuk urten dira agintari eta makinista ingelesekin. Baina horregatik gehienak hiru gizon edo barruan hemen dagoz lotuta, askatuteko antz asko barik.

       Sota-ren etxeko ontzietan gabiltzanoi deuskue gorroto handia. Kirten batzuk ei gara gu, halan dinoe eurek. Zer egin geinkio ba!

 

 

INGALATERRATIK ALBISTEAK

1914ko maiatzaren 21ean

 

BILBOKO ITSASONTZI BI SALDUTA

       Mar Cantabrico eta Mar Baltico deritzen ontziak saldu dira hemen eta ingelesek erosi dabez. Oporketaren zoritxarragatik dagoz oraingoan Bilbaon ontzi bi gitxiago.

 

ITSASTARREN ASMOAK

       Ingalaterrako itsastar elkarte guztiek hartu dabe asmoa dei bat egitea Europako beste guztiei, eta denen artean eskatu daiela estatu guztietako itsastarren alogerak bardinak izan daitezela; mundu guztiko gizonak bardinak direla, eta irabazi be bardin egin behar dabela.

       Oporra iragarrita daukie hemen be itsastarrek ekainaren azkenetarako, diru gehiago gura dabela-eta... Eskatzen dabez sugileentzat zazpi libra eta lemarientzat sei. Eta honez gainera, txinatar gizonik ez hartzeko ontzietan, edo bestela egin daiela horretariko batek europar batek egin ahal dauen lana, eta orduan irabazi be bardin.

 

NEURE USTEA

       Hemengo itsastarrek dinoe txinatarrok egin daiela eurak adina behar edo lan, bardin irabazteko. Zelan egingo dabe ba balde bete ur eroateko behar badira lau gizon horreetarikoak? Honez gainera, errua daukie hain makalak jaio direlako? Eta, ontzijaubeak ez dagoz zuzen lauri emoteaz hemengo gizon baten alogera, beharra be batena lauk egiten badabe? Ene demoniñie! Nori nago ni itauntzen honeek kirtenkeriok?

       Hara, Kirikiño; Txina aldera doazen ontziak, hara helduaz jaurtiten dabez amuak eta amuzkia, eta han dakarrez txinatarrak inurria baino ugariago ontzira. Banana gordinekin eta nabo-orriekin elikatzeko morroiak diren legez, ez daukie txepetxek beste indar. Berehala emoten deutsiee askatxuetan arroza egosita uragaz bakarrik, eta eurentzat hori banketea da. Hilerokoa be emoten deutsiee libra bat, eta eurak han dabiltza, niri aitaren praka zaharrekin amak barriak egiten eustazanean baino pozago. Soka batetik tiratu behar bada, han datoz ehun eta hamabost gizon, eta hantxe egiten dabe hemengo hogeita bostek egiten dabena. Eta kitu. Oherik be ez dabe behar, soinekorik be ez, jateko barriz arroz egosia. Non honeek baino gizon merkeagorik? Ostikada bat emonda han doa txinatar bat airean, jausten da lurrera, hilten da, hartu eta itsasora. Eta ez dago inori haren barri zertan emon.

 

EZKONDU ETA HEGAZ

       Burtisland-en neska-mutil bik egin dabe eroan aeroplanoa eliza atera, eta bertan jarrita dagozela ezkondu, eta gero hegaz ihes egin. Batek baleki nora! Eta neska-mutilon aita-amak larri dabiltza non ete diren.

 

 

VENEZIA-TIK

1914ko maiatzaren 19an

 

       Arraiz baporeagaz heldu ginen Venezia deritzon Italiako hurira, eta asko gure anaien artean egongo diren legez huri hori entzutez baino ez dakienak zelangoa den, hara ba. Herri bat da kalebakoa, kaleak euki behar leukezan tokian daukaz ibaiak, eta bertatik tranbiak eta kotxeak ibili beharrean dabiltza ingelesek ferryboat deritzen ontzi txikitxuak. Etxeak denak dagoz ur ondoan, eta etxerik ez dago bere atean gondola edo txanela ez daukanik. Kipula baten bila joan behar badabe, indarrez txanelean joan behar da. Guztizko jauregi ederrak dagoz, eta guztiz jende asko urrunetatik etorten da antzinako arte gauza ederrak bertan dagozenak ikusten.

       Huriak daukan tokirik ederrena Piazza di San Marco da, guztizko plaza ederra. Bertan da La Chiessa di San Marco, oso eliza ederra eta gelgarria; hainbat uso dagoz bertan eta ibilten dira oinez plazan bertan eta inork be ez deutse ezer egiten. Askok eguna igaroten dau txakur handi batzuen alea edo garauna erosi eta usoei jaten emoten, eta jatearren norberen eskuraino etorten dira. Hurizainak barriz zuhur egoten dira, osterantzean erraz-erraz uste dot granujaren batek egingo ebala usotxu bigunekin afaria.

       Hantxe bertan egoan eta bizi zen Karlos jauna, erreketeroen Jaimeren aita. Larri egoan gizajoa jakin arte zenbat karlista egoan gure ontzian. Eta bidali geuntson albistea denok ginela karlistak. Hori jakin ebanean gaztigatu euskun joateko bere etxera, eta han goaz gu. Bere alabak emon euskun kopa bana jerez, barriketaldi bat egin eta gero. Etxe bat ederragoa eukan... Mutilak, ha zuan etxea! Atezain bi egozan, biak gipuzkoarrak. Txapel gorriak eukezen buruan eta soineko azulak. Bapore txikitxu bi atean lotuta espainiar ikurrinez beterik; jauregiko leiho guztiak itxita, eta hantxe egoan Karlos bere aberritik urrun... eta bakarrik. Berrogeita hamar puru bidali euskuzan ontziko denentzat urten ginenean, eta honez gainera bere idazkaria bidali euskun eskerrak egiten, ikurrinagaz agur egin geuntsolako geure albotik igaro zenean igande batean beren ontzitxuagaz egurastuten ebilela. Puruek gomutatu eragiten euskuen ba gizajo handia lantzean bat erreten genduenean. Goian bego.

 

 

SFAX-ETIK

1914ko maiatzaren 19an

 

       Utzi genduen atzetik ba Venezia eder hori eta, badakizue nora etorri ginen? Sfaxera. Ete dakizue non dagon herri arrano hau? Uste dot ezetz; baina ez da ardura, neuk esango deutsuet. Herri hau dago Afrikako Aljeriako itsasertzean.

       Heldu ginenean ontzia lotu, eta gauean han goaz zelango morroiak han bizi diren jakitearren, hartu genduen Ali eritzon baltz bat lagun, eta erakutsi euskun herri guztia. Kale batetik ginoazela entzun genduen musika mota eta abesti inork aditu ezin ebazanak. Itaundu geuntson Aliri ea zer zen, eta erantzun euskun moroen kafetegia zela eta ezin eitekela europarrik hara sartu, galerazota egoela-eta. «Ondo dago», esan eban nigaz egoan Gorlizko batek, eta saria emon beharrean, horixe berorregatik okotzeko bat emoten deutso Aliri, eta han doa hankaz gora. Han utzi Ali negarrez, eta bagatoz ontzirantz, eta sartzen gara bar batean, eta ordu erdi inguruan egon be bai bertako ugazabagaz hizketan. Honeetakoan guk ikusten genduen jende asko etxe aurrean baina ez ginen ohartzen hareek guri itxaroten egozanik. Baegozan han gitxienez ehun moro, gertu geu hilteko, eta gu han gengozan ben-ben ezer ez balitz legez, eta halako batean badinosku etxekoandreak:

       — Mutilak, galduak zarie.

       — Ez dago beldurrik —inoan gorliztarrak.

       Geroago eta jende gehiago egoan etxe aurrean. Halako batean han goaz gu kortara. Moro guztiak orduan korta ateetara joan ziren. Ikusten doguz kortako untze batzuetatik eskegita egozala moro jantzi batzuk, ipinten dogu bana, eta han goaz kalera bar atetik. Moro guztiak egozan korta ateetan zain handik urtengo ginelakoan; euren artetik sartu ginen, eta inork ezagutu be ez.

       Ederto gengozan jantzita, inork ez ginduen ezagutzen, eta dino gorliztarrak: «orain kafetegira goazen», eta ben-ben sartu ginen moro-etxe horretan, eta jarri be bai eurak legez zabal-zabal lurrean. Eskatu genduen kafea euren hizkeran, eta hartu be bai. Halako batean ezagututen gaitue, eta han datoz lau baltz geu joten. Ibarrangelutar batek jaurti eutsen eskuan eukan edontzia aurpegira, berehala beste batek kurtzulu guztiak jaurti ebazan leihotik. Ha zen zalaparta! Agur hango moro guztiak, denon jabe egin ginen eta goizeko ordu bietan heldu ontzira txakur txiki bat barik, baina moroen kafetegiko kurtzulu eta edontzi guztiak apurtuta.

       Biharamunean be joan ginen aurreko egunean legez jantzita, eta inork ez euskun jaramonik egin. Zer ba? Beldurra sartuta geuntsen-eta.

       Sfax herri guztiz txiroa da. Han ez dago ezer be; bertara etorrita dagozenek nasako fosfatoaren gainean lo egiten dabe, eta gehienek soinekorik bat be barik ibili ohi dira kalerik kale, bakar-bakarrik ontziren batean osturiko zorro zahar-zaharren bategaz atze-aurreak estalita.

       Herri bi dagoz, bata europarrena eta bestea bertako semeena. Bigarren honetan hainbat lantegi dagoz behar politak egiten dabezenak, bai burdinagaz eta bai egurragaz, baina dena behean jarrita. Errementariak, esaterako, jarrita hauspoari eragin, jarrita galda atera, eta jarrita mailuketan egin. Halakoxeak dira arranook.

       Europarren herrian bizi dira moro aberatsak, launa eta bosna emazte daukiezenak, eta batzuk zortzi be bai. Lau baeukazan guk okotzekoa emon geuntson Alik be, berak esan euskunez.

       Moroak ez dira urdaizaleak, baina behin harrapatu genduen baltz handi bati jan eragin geuntson zati galanta lau euskaldunen artean. Onak ipinten ebazan berak ezpainak!

       Hantxe bertan utzi genduen hobiratuta Atxurra eritzon abertzale lekeitiar zintzoa, gaixo zoritxarreko bategaz hilda. Goian bego.

 

 

GENOA-TIK

1914ko maiatzaren 31n eta ekainaren 3an

 

       Heldu gara kai zorioneko honetara denok osasun ederragaz, eta baita be etorri jakuz betiko ikertzaleak helduaz batera: oinetakogileak, jostunak, bizarkentzaileak eta abar. Batzuei herri-agintariak heltzen ei jakez musika eta guzti ontzira, baina guri begiratu eizue zelango zarrapazteria.

 

HOR DAGOZEN LEGEZ HEMEN BE

       Ehun eta berrogeita zazpi bapore italiar dagoz kai honetan lotuta, euren jende guztia lehorrean dabela. Itsastarrek ba hemen be oporra egin dabe, ontzijaubeek agindu eta emon ez egin deutsieelako antzinatxoago eskatu ebezan hobekun batzuk.

 

TXIROTASUNA LEHORREAN

       Hainbeste ontzi lotuta dagozen legez, hartu-emonik gehienak be geldi dagoz, eta salerostea geldituz gero dirurik ez dago, eta horrek darabiltza larri hemengo dendari asko. Miseria handia dago ba oraingoan herri eder honetan.

 

HEGAZKINETIK URETARA

       Angostenelli eritzon hegalari bat bere tramankuluaz haizean ebilela jausi zen itsasora hegazkin eta guzti. Arin joan ziren jausi tokira, baina bera ezin izan eben idoro, bakarrik tramankulua.

 

ARRANOKERIAK

       Viarreggio-ra heldu da atzo Amerikan hamalau urte eginda Francesco Paracini, eta etxera heldu zeneko egin eban lehenengo beharra izan zen lau tiro emon bere amaginarrebari. Hara joan zenean haserretuta joan ei zen, eta zin egin ei eban ez zela inoiz etorriko, baina hamalau urte igarota gogait egin dau morroi horrek Amerikan eta bidean hartu dau asmoa amaginarreba erahilteko. Eta etorri denean, dinbi-danba han joiak atso hori lurrera luze.

       Egunkarietan bere izena argitaratzearren ez al dau egin gero?

       Ba, gure herrian holantxe heldu zen behin Amerikan hainbat urte eginda eta guztiz aberastuta morroi bat, eta helduaz batera Bilbaoko kale guztietan ibili zen bere burua erakusten; jateko be sartu zen jetetxerik ederrenetara, eta gero kafetegi onetara. Azkenean heldu zen Atxurira puru handi bat musturrean ebala, eta han doa lehenengotariko bagoian. Hurrengo egunean erosi ebazan egunkari guztiak ea bera aitatuten ete eben... Eta ezer be ez! Han dator atzera Bilbaora, gaixo-etxean eta hortik-hemendik bananduten dau hainbat diru, erosten dau automobil bat, geldituten da egunkari guztien ateetan ikusi daien, badoa Gernikara, erosten ditu egunkariak... Eta bardin! Jaungoikoak bakarrik daki zenbat ahalegin egin eban gizajo horrek bere izena egunkarietan ikusteko, baina dena alferrik. Azkenean otu jakon gogait bat, eta baita lortu be bere guraria: eroan etxe aurrera bere amaginarreba, zigor bategaz estu, eta urkatu eban intxaur zuhaitzetik eskegita.

       Biharamunean egunkari guztiek ekarren bere izena eta abizena, eta beste zertzelada.

 

 

SAGUNTO-TIK

1914ko ekainaren 21ean

 

       Ostera be kai zorioneko honetan gagoz, bertara jo dogu hainbeste itsaso igaro eta hainbeste tokitatik ibilita.

       Herri hau, Euzkadiren zati txikitxu bat legez da, ba hemen dagoen guztia euskotarrena da, eta nire ustez zatirik txikienik be ez daukie beste inongo tokikoek.

       Valentziarren batzuk, beharbada, oraingo esan dabe: «horreek morroiok kezkaz ibili ohi dira atzerritarrak euren herrira joan ohi direlako, eta barriz eurok hemen datoz geure herrira bizibide bila». Arranoa! Hori egia da, baina euren bizibidea atereaz batera inork ez deust ukatuko hainbat laguni jaten emoten deutsenik.

       Hemengo Cendoya plazan atzo txerpolari batzuk egin ebezan kirimilkeria batzuk. Han egoan emakume eta umekeriak azkenik ez eukan; neure lagun Omarrementariak bainostan:

       — Batxi, hamaikatxu elikatuten jok horregatio meatz-konpainiak.

       — Bai —erantzun neutsan—, mordo ona jagok hor.

       Eta berehala hasi nintzen gogoraketan neure artean, badagozela munduan gizonak mun eginda hartu behar leukiezenak, herrietara daroezelako bizia, ogia, lana eta hainbat sendi txirok euren umeak elikatzeko era.

 

* * *

 

       Albisteak? Ez jakiat, heldu baino egin ez dogun legez oraindino ez dot ezer sumatu hemendik. Dena dago lehenago legez, etxeak lehengoak, ke-zuloak lehengoak, kafetegiak eta abar asko gehitu dira, ba orain atean bat dago ia.

       Txerpolariak zuek be sarritan ikusiko zenduezen, ezta? Ba, lehen esan deutsuedan legez, nik be ikusi dodaz hemen eta ez uste izan gitxi zirenik; hamabiren bat baziren eta upielako antzoki funtzioak emon dabez bart, pozik egoan jendea ikusten La niña perdida en el mar, lehenengo zatia eginda gaztigatu ebenean atabaka igaroko eutsela aurretik: «Ene, hau dubarik ez da ba?» elkarri esanda, jesarlekuak hartuta denak abiatu ziren arin etxerantz, hasten da zarataka txerpolari-burua: «Respetable público», baina inork jaramonik be ez.

       Mutilok, gauza estimatua dok dirua toki guztietan! Hiru txakur txiki ez ebazan batu gizajoak. Eskerrak gero oilar argal zahar bat zotz egiteko ipini ebala, txakur-txiki baten txartela, eta atso baltz ipiski bati urten jakon. Berak esan eban gaur gauerako arrozagaz ipiniko ebala, baina ez jakiat! Ha jateko hagin erreskada on bi beharko dauela-eta nago.

       Nere bizi guztian ez dot uste idazki tentelagorik egin dodanik, ez daukat lanerako gogorik eta. Bero handia egiten jok hemen eta, hor eguerdi ingurura ezkero txakur zuria aldean dau batek, eta ezin gero zirkinik egin.

       Hauxe berau jazo jakon gure herriko Petornille Triperreren emazteari be. Beti egoan bere agureari esaten noiz utziko eutsan egun bat aske, señorak legez egoteko. Urteak joan urteak etorri, egun batean Triperreri burutik ia eragin eutsan atsoak beti bat esaten eta otu jakon Petornilleri egun bat señora uztea.

       Jagi zen Triperre ohetik eta han ebilen katiluak garbitu, eskaratza itsuskitu eta abar egiten. Zortzietan jagi zen Petornille ohetik eta jesarleku handi batean jesarri zen, eta han egoan abaniko bategaz haize eta haize: «ekartzu txokolatea» inotsan senarrari. Bien bitartean han ebilen gizajoa, esnea erazten joan eta sua amatatu jakon. Esnea egosten ipinita joan zen txarriari jaten emoteko uretan eta han doa esnea gainez. Taloa erreten ipinita badoa abereei jaten emoten, eta talo hori kakarraldoa baino baltzago. Bat be ez eban gosaldu, eta han doa bedar ebaten eta etorri zenean, atsoak oraindino txokolatea eta txokolatea eskatzen eutsan.

       «Bai? Oraintxe ikusiko dozu eginda», gorosti adakiaz emon-ahalak emon eutsozan. «Neuk aterako deutsudaz zuri señorakeriak» inotsan. Eta jipoia bero-bero egin ondoren, beretzat gosaria ipini eragin.

       Horixe egiten ez badeuste neuri be apurtxu bat bizkortuteko, ez jakiat, idazkiak egiten ahaztutera edo joat-eta.

 

 

DURBAN-GO EKANDUAK

1914ko uztailean

 

       Behin joan ginen Afrikako Durban deritzon herrira be. Ontziak atxurrak hondoratuta gero heldu jatan ship chandler portugaldar bat eta badinost ia herrira joan-etorri bat egin nahi neban. Baietz esan neutsan, eta han goaz itsasontziño batean sei baltz arraunlarigaz. Ia nasara heldu ginenean hasten naiz adi, bazen han zarata, eta nire lagunak inostanez, neuri deiadarrez ebiltzan.

       Ni heldu eta behingoan batak kendu eustan otzara, beste batek hartzen nau arrelepo eta han naroa burdira. Joten nau ni arretxiko naroana musturretan beste batek, eta hartzen nau gero lepoan eta banaroa bere burdira. Han nenbilen ni burdi batetik bestera, eta guztiz nengoen ikaraz hainbeste baltzen artean. Hau igarri eban ingeles agintari batek han egoanak, eta berehala deitu eutsan bere ezagun burdidun bati, eta harexegaz azkenean be joan nintzen.

       Irakurle askok esango dau beharbada: «a zelako gauza egingo zenduan burdian joateaz». Ba ez uste han zaldiekin dabiltzanik burdiak, oker egongo zarie-eta. Han zaldi orde gizonak ibilten dira aurretik, eta norberari emoten deutsie eskura latigoa atzetik di-da emoteko arin egiten ez dabenean.

       Ni baninoan neure burdian azokara, eta ez nintzen heltzen. Nire albotik igaro zen frantses ontzi bateko hornikaria oinestua baino arinago, eta neure zaldiari itaundu neutsan ia zergatik ez doan ha legez, eta erantzun eustan emoteko sei penny gehiago, eta gero aske utziko deustala latigoa erabilten.

       Bai? Eutsok ba… Hasten naiz emoten, nongo frantsesa? Laster geratu zen atzetik, baina ha ez zen abiada. Oinestua baino arinago ginoazen.

       Heltzen gara plazara, erosten doguz janari batzuk, zamatuten dogu burdi hori goraino, jarri zen zaldia aurretik, hartzen dot uhala… Nork ikusi gu? Ez dago automobilik munduan gu beste ibilteko.

       Heltzen naiz neure aza eta abarrekin nasara, eta han egozan txaneleko sei baltzok gertu. Sartu eta jesarten naiz txanelean… baina ibili? Hareek euken galbana!

       Handik gerotxuago hara non ikusten dodan herrirantz etorrela ontziburua beste sei baltzekin, baina tximista baizen arin. Begiratuten dot ondo, eta upielako zapladak eragoion emoten ezker-eskumatara. Arraietan! Hemen be latigoa behar da? Hasten naiz zartadaka eta beldurrez-edo han joak baltz bat uretara. Gura naben atera, baina besteok esan eusten uzteko, ondo dagoela eta ez zela itoko. Arin heldu nintzen ontzira.

       Ikarateko herria da ha, gizonak soinekoekin ibili beharrean, gorputzak pintatuta daukiez hainbat koloregaz, eta emakumeek barriz lepoen gainetik emon ohi deutsiee umeei bularra, eta gehienak ibili ohi dira bilutsik, sudur mintzetan uztai handiak sartuta dabezela, gure aldeko idisko gaiztoen antzera. Etxeak euki beharrean zuhaitz abarrezko eskepeak daukiez, eta frutekin eta gauza gordinekin elikatu ohi dira.

       Noizik noizera puskat harrotuta zeozertan hasten badira ingelesen aurka, berehala jaurtiten dabez han dagozen gudontziek hiru edo lau putz, hil baltz pilo bat, eta gero dena isil-isilik.

       Hango errege Ingalaterra da. Baltzei lana ziper eragin eta ezebez bat ordaindu, eta dirua nahikoa ipini eurek Londresko banketxeetan.

       Inork ez leuke sinestuko zelan bizi den han jendea. Ikusten dozuez txakurrak zelan joan ohi diren denak elkarren gainera hazur bat edo beste baten batek jaurtiz gero, ba halantxe joan ohi dira hango beharginak be ontziaren albotik ogi-hondakintxu bat inork botaten dauenean. Hareek bai direla errukarriak!

 

 

NIRE LEHENENGOZ
BUENOS AIRES-ERA JOATEA

1914ko abuztuan

 

       Ni lehenengoz Amerikara joan nintzenean, ontzian euskaldunik lau edo bost genbiltzan bakarrik: bat Txapel ibarrangeluarra, izan daitekeen gizonik kirtenena eta bekaiztiena, beti uste eban beratzaz esan ahalak esaten egozela. Begibakarra zen, eta behin Liverpoolen txapela ahaztu jakolako garagardotegi batean Txapel ezizena ezarri eutsen.

       Ontzia zama hartzen egoan, eta hainbat ingeles egozan barriketan han egoan eliza zahar bat dela eta ez dela. Ingeleraz elizari chapel esan ohi deutsie, ia jausian egoan legez ha eliza, eurek esaten jarduen txarto egoala eta hau eta bestea. Txapel eskaratz aurrean egoan, joten azpila eskuan ebala eta zuhur ia beratzaz esaten ebiltzan hareek hizketan. Eliza edo chapel-az bai eragoien morroiak txarra zela esaten, eta hau adierazten dabe very bad hitzekin. Chapel eta very bad entzun ebazan ondo Txapelek, eta joan zen behingoan Paskasi bigarren agintariarengana itaunduten ia zer esan gura daben hitz hareek. Eta honek, zirikatzearren badinotso «Txapelek begi bat» daukala esan dabela.

       Emon ebazan zartadekin eskua zulatu jakon Txapeli, eta ontziburuak bidali ninduen osagile batengana ia ireki ahal eutsan. Sartu ginen osagi-gelan eta han gengozan itxaroten. Halako batean badator osagilea eta, hau ikusiz batera, hasten da Txapel alarauka. Baina gizona, oraindik ez badeutsu oratu? Halako batean oratu eutsan gaineko zapia kentzeko, baina Txapelen zaratekin uste eikean txarriren bat hilten egoala, eta hau ikusirik eta zaratara hurreratuta hainbat jende atean egoala, osagileak ireki barik etxetik atera ginduzen.

       Han ginoazen eta bidean topo egin genduen zaldun bat hiru bizitzako kapelagaz. Ha atzerritarrak ginela ezaguturik, begiagaz keinu egin euskun. Ikusten dau Txapelek, joten dau kapelan eta sartu eutsan belarrietaraino. Badatoz beste hiru edo lau eta denekin ebilen ukabilka. Ederto ireki jakon eskua, baita espetxera eroan be, eta han egon zen harik eta ontziburua bere bila joan arte.

       Hogeita hamar egunean heldu ginen Argentinara. Ikatzaren bila be joan ginen San Vicente deritzon portugaldarren herrira. Inoiz ez dot ikusi herri ha baino txiroagorik. Bertako biztanleak baltzak dira eta gehienak biluzik dabiltza. Uhartea da zuhaitz bat bakoa, bedar bat be ez da ageri, ez dago urik be, hau beste uharte batetik ekarten dabe berarizko ontzi batean. Dena da txirotasuna, dena gosea. Zazpi edo zortzi ingelesen eskuetan dago hango saleroste guztia.

       Argentina! herri zabal handia. Egun inon ez dot ikusi han beste gosekil, euskaldunak be zenbait. Neure otzariagaz herrira urten baino ez neban egin, hainbat ezagun ikusi nebazan. Errukarriak! Euretariko batzuk egozan hainbat egunean gauza berorik irentsi barik. Berehala bik eskatu eusten ia jateko pixka baten bila etorriko ziren. Baietz esan neutsen, eta etorri ziren ontzi barrura. Errukarria zen hareen historia: bata Kortezubikoa zen eta bestea Lekeitiokoa. Honeek esan eutsien euren lagunei nire ontzian jaten ebela, eta hurrengo egunean han datoz lau gehiago, eta honetara egunik egunera gehitzen joan gosekil kopurua, eta azkenean hainbati ezin emonik, denekin haserretu eta ontzitik atera genduzan.

       Bertan egun batean aurkitu neban Lankara eritzon adiskide bat, neugaz ibiliriko agintaria. Nik entzutea neukan ontziburu han ebilela, baina zelakoa izan zen nire ikara goseak hilik eta zorrizturik ikusi nebanean. «Batxi, errukitu zakidaz» inostan, eta bere negarrak ikusirik hartu neban morroitzat ontzi barruan, eta ekarri genduen honantz nik aberastuta egoala uste neban Lankara. Urtebetean ibili zen kanpoan lo egiten, eta ontzietatik jaurtitzen eben jatekoa hartzen, arranokeriak be noizik noizera egiten ebazan espetxera eroan eien, baina han be jatekorik emon barik atzera ateratzen eben.

       Euskaldunak, ez egin hara joateko biderik, ha galduta dagoelako turkiarrei bideak edegi deutsieezenetik hona. Argentina guztia bete da honelako jendemoduz, ezer txarrik egiten dabenean, idiskoak basoan legez atrapetan dabez lazoaz fabriketako ateetan. Goizetan kaleak garbitzeko ur-mangaz uxatu behar izaten dabez, eta edozein bazterretan lo egiten dabe, eta edozein sarigatik behar.

       Argentinako huriak galduta dagoz. Han ez da erlijiorik ezagutzen, han ez da inor ezkontzen elizaz, eta errukarriak hara otsein izateko doazen neskatilak!

       Horratio hantxe be guk euskotarrok badaukagu etxea, gure ekanduen usaina sumatzen dena, hemengo neskatoak etxe honetara bidaltzen dabezena, hemengo dantza garbiak egiten direna eta hemengo abestiak entzuten direna. Berau da Euzko-Gaztedija deritzon etxea Venezuela kalean.

       Hemengo jendea be berehala ohitu ohi da bertako ekanduekin, batez be emakumeak; mate-ontzia ezpainean beti dabela alfer-alferrak egin ohi dira hara doazenak.

 

 

MIDDLESBROUGH-ETIK

1914ko irailaren 11 eta 13an

 

       Hilaren zazpian heldu ginen Ushant deritzon Frantziako uhartera, frantziar gudontzi handi batek gelditu ginduenean gure agiriak eta abar ikusteko. Berak adierazi euskun egun bat lehenago ingeles gudontzi handi bat joan zela alemaniarrek ipiniriko mina bat jota: hirurehun baino gehiago ito ziren. Goian begoz errukarriok.

       Lehengo egun batean ingelesek gelditu eben alemaniar arrantzuko ontzi bat frantziar ikurrina adarkian jarrita ipar itsasoan ebilena minak ipinten: 300 baino gehiago dira eurak jaurti dabezen minak eta salerosle-ontziak guztizko arrisku handietan dabiltza. Ontzi guztiak itsaskatuten dabe txanelak gertuta badaezpada. Negargarria da itsasoan ibiltzea.

       Itsasertzetako argi guztiak dagoz amatatuta eta bakarrik egunez itsaskatzen dogu. Ingalaterrako arrantzuko ontzirik gehienak dabiltza atzetik sare handiak dandarrez dabezela minak atrapetan, eta sarritan eurak atrapatu ohi dabez tramankulu itzel horreek.

       Hasi Dover-en eta harik eta Middlesbrougheraino, erreskadan dagoz berrogei gudontzi baino gehiago, denak bata besteen hur samartxu, eta gertu su egiteko, behar balitzake igarotzen diren ontzi guztiei agiriak eskatzen deutsieezela.

       Azukrea, koipea eta beste gauza asko, Ingalaterrara inondik ekarri behar dabezenak, guztiz dagoz garesti: inork ezin leikie oratu. Baina, barriz, patata eta beste gauzak, berton dagozenak inoiz baino merkeago.

       Kale guztiak dagoz ikurrinez beterik eta ez dago ingelesik txartesaren alozan orratzik ez dabilenik lehen esan dodazan koloreekin. Denda guztiak dagoz ateak ikurrinez beterik, eta kalerik kale dabiltza mutil txikiak errege, gudontzi eta guda-agintarien irudiak saltzen. Lehen esan dodan dendetan zer edo zer erosiz gero, idazki-azalak emoten dabez Ingalaterraren oroigarritzat erosleak euki daizan.

       Lantegiek behar egiten dabe, ontziak badabiltza, salerostea bere bidean dabil, baina begiratzen badeutsozu edozein ingelesi aurpegira, berehala igarriko deutsozu bere bihotzaren barru-barruan daukan samintasuna.

       Ingalaterrak badauka itxaropena, baina Ingalaterra itun dago. Eta egoteko be bada, hainbat seme ederren odola ibaiak legez jausten ikusita.

 

ABERTZALETASUNA

       Antzoki guztietan gauero egiten diren antzezkietan eta zine, music-hall, eta beste enparauetan, ez da besterik ikusten Ingalaterran dagoen abertzaletasun zintzoa baino. Antzezki guztiak dira aberkoiak, eta eurok amaitukeran erregearen irudia agertuta God save the King abestukeran igarten da Ingalaterrako gizasemeen zintzotasuna.

 

GOMUTAGARRIA

       Ingelesak God save the King abestukeran zutunik eta txapelak kenduta, gogoko begiak bihurtuta zerurantz eta euren bihotzak aberrirantz, gomutatu naiz neure urruneko anaiekin, zeuekin euskal abertzale laztanokin, Euzko Abendaren Ereserkija abestu ohi dozuenean bardin egoten zarielako.

 

ZER DINOEN

       Itaundurik hemengo edonori albiste onak ala txarrak daukiezen, beti dinoe albisteak onak direla.

       Egunkari guztiek ez dabe egiten besterik Ingalaterra goratu baino.

       Itxaropen handia dabe garaipena eurena izango dela.

       Denek dinoe oraingoan alemaniar bat be ez dela geldituko bizirik.

 

GURUTZE GORRIKOAK

       Honeek atzo egin eben bilketa bat, txakur bategatik saltzen eben ikurrin txikitxu bat, alde batetik God save the King eta bestetik estatu-koloreak eukezana.

       Hainbat batu eben, eta txanponok ziren gudako zaurituak osatzeko.

 

GAUZAK ALDATUTA

       Lehenago itsastarrak noiz edo noiz Espainiako ogerleko bat nahi gendunean trukatu, bertoko diruagatik ez euskuen emon nahi txilin bi eta hamaika penny baino. Baina orain pozik emoten dabez lau txilin eta penny bi be. Orain horko txanponagaz gabiltzanean esan daikegu dirua daukagula sakelean be.

       Harro gagoz.

 

 

CARGO FLECT-ETIK

1914ko irailaren 15ean

 

       Atzo guztiz ikaratu nintzen gauza bategaz. Antzoki guztietan antzerki aberkoiak egiten dabez eta, jakina!, zati bakoitzaren amaitzean erregearen irudia edo ingeles ikurrina edo holakoren bat erakutsi ohi dabe, aberriaganako sua edo garra ikusleoi sartzeko. Eta nork esango leuke!, erregearen irudia bakarrik denean, sendo txalokatzen dabe, eta barriz, guda-koloretako Ingalaterrako ikurrin berarizkoa erakusten badabe, zirkiluren bateko erdikirtenen batek baino ez dau txalotzen. Hauxe zergatik ete den gogoratu ezinik egon naiz. Eta zuen iritzian utzi arren be, neurea baztertxu esango deutsuet.

       Empire antzokian atzo egin eben antzezkizun aberkoi polita. Amaitutean, neska-mutilok dantza ederrak egin ebezen. Ingalaterran ikurrin bi erabili ohi dabe: bata salerosterako eta bestea gudarako. Gudarakoak ziren mutil-neskak erabilezenak. Eurok dantzarik onenak egiten jarduenean agertu ziren beste lau neskatil, Errusia, Frantzia, Belgika eta Serbiako ikurrin banagaz, eta berehala hasi ziren abesti aberkoiak egiten. Hau ikusita, hiru edo lau espainiar ontzi-agintarien jesarlekuetan jarrita egozanak txaloka hasi ziren. Barriz, ingelesek txalo bat be ez eben egin. Ez zen entzun antzoki guztian halako isil edo motela baino, zirkiluren bat izan ezik.

       Amaitu zen hori eta berehala agertu zen George-ren irudia, eta orduan ingelesen bihotzak, berotasun handian, abestu eben God save the King. Zer deritzozue horri?

       Hara nire iritzia. Nik uste dot hemengo semeek ez dabela nahi gudarik. Bakea eginda belego, nahiago leukie. Eta ezagutzen dabe ez dela euren erregea hainbat odol galtze horren erruduna.

       Ingelesak gizon baketsuak, salerostetsuak, bihotz ondunak dira, nonahi ogia zabaltzen dabenak, lana egiten dauenari alogera ona emoten deutsienak, atzerritar beharginari edozein bizimodu lortuten lagun egiten deutsienak, inoiz zirikatu eta atzipetuten ez dakienak. Baina ez dira gudatiak, ez odolzaleak, ezta be maurotxinarrak legez gudara doazenak.

       Hahor ba, nire ustea.

 

 

MIDDLESBROUGH-ETIK

1914ko irailaren 18 eta 22an

 

       Lehengo eguastenean joan nintzen market-era. Hartu mutil bi, oiloak erosteko ustean, eta merke egoan legez kaja bi eta gehiago bete nebazan.

       Atzo baserrirantz ninoan kaja biak euren jaubeari emoteko inorenak zirelako, eta bide erdian gelditua izan nintzen. Gudari batzuek eroan ninduen Police Court-era eta ordu bi igaro ostean askatu ninduen igarri ebenean alemaniarra ez nintzela. Konta neutsan neure ontziburuari zer jazo jatan, eta esan eustan hurrengoan inora noanean agiri edo dokumentuak aldean eroateko. Halan beharrean be: gaur Newcastlera joan behar izan dot, eta urten naizenean oraindino goiz izan den legez, nire ontziburua lo egoan, eta hor noa neu «Jaungoikoak gura dauena izan bedi» esanda. Harantz inork jaramonik be ez, baina honantz, Tyne Dock-eko ateetan, han gelditu nau policeman batek.

       — Agiriak badaukazuz?

       — Ez, jauna.

       — Ba orduan gelditua zara.

       Alferrik izan dira nire ahaleginak harik eta neure ezagun bat handik igaro artean. Utzi nabe aske, baina heldu naizenean geltokira, zaust!, ostera be oratuten nabe policemanek.

       — Nongoa zara? Nondik zatoz? Badaukazu agiririk?

       Ezetz esan deutsedanean espetxera naroe. Krin-kron egin giltza handi bati eta han sartzen nabe.

       — Baina gizona, ni naiz ontzietako hornikaria! Hemen badaukadaz gauzak erosita barruan jateko, eta hemen agiriak zein dendatan erosi eta ordaindu dodazan!

       Bai zera... inork ezer ez deust adituten. Halakoren batean han dator policemana, neu gelditu nauena. Ordurako joan dira ordu bi eta gehiago; han naroe Customs House-ra, karabineroen etxera. Han topo egiten dot beste ezagun bategaz, Shields-ko bateleroa bera. Handik gerotxuagoan emon deuste baimena eta etorri naiz ontzira. Egun guztia galduta atzera eta aurrera. Aurrerantzean ez jat jazoko hortarikorik, neure agiri eta abar neugaz eroango dodaz-eta.

 

* * *

 

       Ipar Itsasoan, eta Hull eta West Hardpool bitartean dago herri handi hau, Tess ibaia igaroten da erditik, merkatari bideak zabal mundu guztiarentzat. Saleroste gehiena da meatza Espainia, Suedia eta Greziatik, eta lingotea bertotik harantz.

       Ibai hasieran dago South Bank deritzon herritxua, labe garai handi bat dago bertan, 10.000 lagun baino gehiago bizi direla bertako lanagaz. Jarraitu aurrerantz eta aurkituten da Normanby Wart fabrika. Ez dot uste munduan handiagorik egongo denik. Ibaiaren ezkerretik dago Normanby, eta eskumatik barriz dago beste fabrika bat. Ikaragarria!

       Jarraitu ibaian zehar ontzi artetik eta dago Middlesbrough herria, Bilbao baino birritan handiagoa, burdinazko zubi eskegia erdian duela, dena lan!

       Jarrai aurrera eta aurkituten da Newport izena dauen herria labe garai ikaragarriagaz eta nasa handiagaz meadun ontziak hustuteko. Oraindino aurrerago dago Stockton on Tees, Middlesbrough lakoxe herri handia, nasa ederragaz ontzientzat eta bertako ontziginak direla Ingalaterran entzute handia dabenak. Hemen eguastenetan egiten da feria bat, eta hasi abelgorriak eta etxeko ohe, mahai zahar eta jesarlekuak be saltzen dira. Ez dago han saltzen ez den gauzarik. Itsaskarientzat hemen amaitzen da ibai hau, baina oraindino askozaz aurrerago egon ohi dira motorbako ontzi zapalak.

       Ene! Ez deutsuet esan matxinsaltoak baino salto handiagoekin Middlesbrough eta albo herrien izakera. Bai ba! Hasi banintz zertzelada guztiak esaten, idazkia egin beharrean barrabaskeria egin beharko nebalako.

       Ingalaterran be herritik herrira guztizko gora-beherak daude jendearekin. Cardiff aldetik guztizko troskuak dira, eta horrez gainera, handik huri handietan lapurretak eta abar hemen baino gehiago ikusi ohi dira. Barriz hemen, jendea da guztiz leuna, merkatariak guztiz ondraduak. Cardiff aldeko aurpegikerak dira hemengoak baino itsusiagoak, hemengoak barriz guztiz galantak.

       Londresen egin zen ‘concurso de belleza’ erdaldunek esaten dabena, hamarretik hamalau urteko neskatilekin, eta Sunderland-eko neskatila txiro batek ipini eban The Times egunkariaren saria 100 esterlina.

       Middlesbrougheko udaletxeak idegita dauka orain be beste lau urtetik beherako umeentzako sariketa bat, eta ikusgarriak dira bertan erakusgarri dagozen ume irudiak.

       Huri honetan hainbat eliza dagoz, eta hainbat koloretakoak. Katolikoak be ez gagoz txarto, ba esan deustenez, katedral bat ederra eta hiru eliza txikiagoak daukaguzelako. Ontzitik urtenda bide-bidean dago Ama Birjina zaindari dauena, eta aurrean idatzita daukaz hitz honeek: «Urrunetik zatozen itsastar atzerritarra: deiez daukazue Josu. Ikertu eizue egiazko erlijio bakarra erakusten den etxe santu hau».

       Agur abertzaleak. Arrisku handietan gabiltza itsastarrok, ba ez dago egunik ontziren bat hondora ez doanik, alemaniarrek ipiniriko mina batek jota. Otoi eizue ba Ama Birjinari itsasoan gabiltzan gizon txiroen aldez.

 

 

LISBOA-TIK

1914ko urriaren 10ean

 

ALBISTE TXARRAK

       Gaur heldu gara kai honetara eta berehala jaitsi gara ontziburua eta neu lurrera, geure eta besteen sendiei gaztigatzeko telefonoz heldu garela, eta bide batez hark bere arazoak eta nik neureak egiteko. Heldu gara huri barrura eta, zer izan da gure ikara daunbada handi-handia entzun dogunean? Geure hurrean berehala ikusi doguz arin-arinka hainbat lagun eta suhiltzaleek txilin-hots garratzak joten izan dabez bidea aske utzi daien.

       Hurreratu gara eta su eta garra baino ez da ageri izan hemengo gas-fabrikan. Bertako gas-ontzirik handienak eztanda egin dau. Hur samartxu egon diren pertsona denak hil dira, eta urruntxuago egon direnak, batzuk begirik gabe, eskurik gabe, oinik gabe, eta holan asko lotu dira. Samingarria!

       Une hartan igarorik tranbia bat bertatik, gainean joiazen denak, bat ezik, hilda gelditu dira. Kalerik kale dabiltza emakumeak umeak lepoan dabezela, bihotza hautsi eragiteko beste negar egiten. Asko gelditu dira senar, seme edo seniderik gabe.

 

ONTZI ALEMANAK

       Hogeita hamabi ontzi aleman dagoz kai honetan, gudagatik lotuta, itsasora urtenez gero ingelesek eskua ezarriko leuskiee-eta. Kalerik kale ez da ikusten besterik alemaniar ontziburua baino.

 

AZOKA MERKEA

       Hauxe bai dela azoka merkea! Okela dago garestitxu, osterantzean arraina, barazkiak eta zirripa, ia dubarik. Kirikiño: ikusiko bezenduz hiru laurlekotan nik gaur erosi dodazan sei lebatzak, ikaratuta, harrituta lotuko zintzakez.

 

EUSKAL IDAZLEEN BAZKARIRAKO

       Berrogeita hamar puru Isabela Filipinetakoak daukadaz gordeta. Egon ardura barik, laster naiz hor. Neuk gaztigatuko deutsuet egun hori.

 

ZARRONTZALE-RI

       Gure bazkaria euskal idazleena da. Zuk be ederto idazten dozu euskaraz. Nik atseginez irakurri ohi dodazan legez idazki guztiak euskaraz izanez gero, horregatik erosi neban zure gramatika bat be. Erdu, erdu! Sendo besarkatuko zaitue zure anaia euskotarrek-eta.

 

 

ANBERES

1914ko urriaren 14an

 

       Egunkariek darabile izen hau gora eta behera, bertan Kaiser-aren gudariak sartu direlako. Hainbat bider egon naiz huri eder horretan eta baita hainbat adiskide bertan euki dodaz. Gaur Jaungoikoak bakarrik daki nondik nora ibiliko diren.

       Atzerritik datozen eleetan Anvers, Anversa, Amberes, eta honelakoak dira bere izenak. Flandieraz eta honen antzekoetan barriz Antwerpen esaten deutsie.

       Bertako gizonak dira guztizko beharginak eta emakumeak guztizko garbiak. Ikustekoak dira garbien garbiz hango kale eta etxaurreak. Ibai eder baten alboan dago, laua edo zelaia dela guztiz. Eskalda deritzo ibai horri eta gaur munduan dagozen ontzirik handienak ibili daitekez bertan. Itsasotik Antwerpenera zortzi ordu emoten dira joaten gure ontziekin, eta zortzietatik sei orduko bidean itsasotik hasita. Holandakoak ibaiertz biak. Beraz, itsasotik nahiz itsasora joateko Holandatik igaro behar.

       Garbiak izan arren estu-estuak dira huri zaharreko kaleak, baina huri barrikoak dira zabalak eta ederrak. Kaleen izenak ele bietan idatzita dagoz, frantsesez eta flandieraz. Egunkariak dagoz hiru edo lau frantsesez ekiten deutsienak; enparau guztiek barriz aberriko elez.

       Guztizko zuhurrak dira bertako biztanleak, eta erraztasun handia daukie atzerriko eleak ikasteko. Ez dago saleroste, kafetegi edo jatetxe edo abar daukanik frantsesez, ingelesez eta alemanez ez dakienik bere aberriko hizkeraz gainera; eta ondo jakin be. Gazteleraz be askok eta askok daki.

       Huri honek eukiko ditu bostehun bat mila biztanle, baina guztiak ez dira bertakoak, Frantzia, Italia, Errusia, Ingalaterra eta Alemaniak euretariko asko dabe han. Kataluniarrak be badira bost mila inguru. Ez edo dago munduan bere kaia baino asko ederragorik. Oraindino oraintsu eginda daukaz dock eder handi bi, hamabi kilometro karratu baino gorago dabezenak; Dock Asia eta Dock Siberia daukiez izenak. Dock ikaragarrizko osin handia da, ur handiz beterik egoan, eta Siberia Dock izena daukan osinaren ondoan hasten da kanoi errestada bat zenbatu ezina. Berarizko horma sendo baten gainean doaz denak. Hara joaten ez dabe uzten, hormatzar horren kanpoaldetik ikaragarrizko karkabastoak egozala, lurpetik ateak dabezela, arriskurik egonez gero berehala urez beteteko (nire ustez).

       Nasa ertzetan ontzi-zamak eta abar sartzeko berarizko biltoki ederrak dagoz, eta guztien gainetik be bideak dagoz, lupetza behetik badago, pertsonak goitik ibili daitezen.

       Eskalda ibaia toki batzuetan estua izan arren Antwerpen aurrean guztiz da zabala. Bata besteagaz joteko beldur baga ibili leikez ontzirik handienak atzera eta aurrera.

       Urrunetik ageri da eliza ederra, Katedral deritzona, zenbatu ezin leikezan bere dorre txikiekin eta hiru edo lau handiekin. Bere dorre nagusitik ikuskizun eder-ederra ageri ei da. Asko igoten dira horrexegatik bakarrik, eta laurleko bat utzi behar da igotearren.

       Badagoz jauregi eder asko, geltokia, polizia-etxea, itsastarren ikastola eta abar. Parke zuhaitzetsu eder bat be baegoan hainbat abere arrazagaz. Batez be tximinotan berrehun baino gehiago dagoz.

       Aldi batean Euzkadik hartu-emon handiak ebazan Anberesegaz. Antzina baziren itsastar asko han emaztegaiak eukiten ebezanak eta ezkondu be asko egiten zirenak, eta hau dela eta ba ezagutu dodaz han euskal abizen asko. Baina hara joiazen itsastarrik gehienak emaztegaien aitzakian diru guztiak bertan utzi ohi ebezan eta Euzkadira heltzen zirenean urteetan atzerrietatik ibilita esan ohi eben: «Anberes, Anberes!», eta sakelera begituta: «Hemenberez, Hemenberez!». Beste itsastar askoren artean barriz zabal zen esakun hau:

                     Bazoaz Anberesera

                     Eta hiru zubiak pasa,

                     Diru zuriak gasta

                     Eta gero, ez Anberes,

                     Ez Hemenberez.

 

 

BARAKALDON

1914ko azaroaren 10ean

 

       Neure atsoagaz eztabaida aldi bat egin ondoren, bateko non diren nire prakak, besteko jaka, azkenean be noiz edo noiz jantzi naiz, hartu luma eta liburua neure sakelean, honez gainera hiru-lau puru eta hor noa Barakaldora. Sartzen naiz Batzokian, eta ikaratuta geratzen da bertako kontserjea neu ikusita.

       — Batxi! Zu hemendik? Ez zinen joan ba hiru urterako?

       — Bai, joan nintzen eta atzera be etorri naiz; hiru urterako agur egin neutsun baina bi inguru da ordutik hona.

       — Honeek... zeure sendia izango dira, ezta?

       — Bai, neure atso zimela eta Josune txapalduna eta abar.

       Jarten naiz aulki bigun-bigunean... Berehala hasten dira mutilak etorten, eta banan-banan damoste eskua ezagunek.

       Neuk: Mutilak, ba, idazki bat egiteko ustean natork eta gainera Erandion emon neutsuen hitza betetearren.

       Eurak: Ba, 215 bazkide gara. Urte honetan 53 barri sartu dira eta 23 joan dira, eta gehienak gaur beste batzoki batzuetako bazkideak dira. Bakarrik hiru edo lau kirtenek esan dabe: «me doy de baja». Herrian indar handia daukagun? Nahikoa. Udaletxean daukaguz lau abertzale zintzo-zintzoak, eta beste zazpi be... badakizu ba... honeen beste ez baina, nahikoa gure aldez egiten dabenak.

       Neuk: ...!

       Eurak: Bai, guztizko egia da hori tamalez. Zorioneko fabrika! Zorioneko ogi barrabana! Horixe egin ohi deuskue: hauteskundeetan, ogia esku bategaz erakutsi eta besteagaz txartela, kandidatura, eta horra!... gu gehienak kontserbadoreengana joan behar nahitaez, goseak hilten geure sendia ikusi nahi ez badogu.

       Neuk: Nekatxin zotz!

       Eurak: Hemengo kontserbadoreen batzokiko gehienak dira abertzaleak bihotzez, baina...

       Neuk: Bai, mutilak, badakit zer esan nahi dozuen. Eta erreketeroak?

       Eurak: Horreek ezebez.

       Honetara hizketan eta puru tokorrak miazketan gagozela sartzen da Jauregizar bikaina. Eskua damost. Ilun nago, zergatik ez dakidala. Lo dago nire Josune, eta burukada batean joten dau nire kopa, eta han doa akilen-buztan pattar eta guzti. Begiratzen dot hormara eta Sabin maitearen irudia neuri adi dago eta negarrez dagoela iruditzen jat. Begiratu beste aldera eta Pio X.aren irudia be neuri adi dagoela uste dot. Beste aldean Ama Birjina dakust eta bere aurpegian irribarretxua legez deritzot ikusi dodala. Pixka batean holan egonda jasoten dot neure burua eta begiratzen dot atzerantz eta, zer da nire atsegina!, batzoki guztia bete da neska-mutilez eta dena da zarata, denak gaztetasunak eragiten dauen barre eta poza.

       Berehala hasten dira denak euskal abesti alaiak abestuten. Honen hurrengo, neska txikiak zeruratzen gaitue euren Txeru, Ai ene ama! eta horretariko abesti politekin. Gero jesarten da mutil gazte bat pianoan eta bere alboan uztaia eginik jarten dira handi eta txiki denak.

       Lau dabiltza ziper musean... badoa Jauregizar bikaina eta dinotse: «Edo zeuen egipidea bete, edo hona bape etorri ez». Hori, hori! Horixe dinot neuk be. Edo izan onak, edo ezer izan ez. Ume abeslariek barreka eta abar zarataka daragoie, baina gure Jauregizarrek erremuskada bategaz isiltzen ditu. Han inork ez dau egiten txistik, aginduten jakona egin baino.

       Ez dago Euzkadin batzokirik Barakaldokoaren baino errespeto gehiago dagoenik. Ha dok lotsa! Ha dok aberriaganako maitasuna anaien bihotzean sartu gura.

       Azkenengo abestu eben Gora Euzkadi bizi bedi, eta Sabin izena esaten ebenean txapela kentzen eben mutilek eta barriz burua makurtu neskatilek. Ha da lotsa!

       Adurra dariola nengoen gauza honeek ikusten, eta ustez uste barik lepoan jota badinost mutil zintzo neure adiskide batek erdaraz, ia pozik nengoen.

       Neuk: Bai gizona, bai, baina... zuek hain ederto abestu arren, badakizue gero zer esaten dozuen?

       Berak: Ez, Batxi. Beti gabiltza euskarazko ikastola ipinteko, baina ez daukagu maisurik, eta Alderdiak ahaztuta gaukaz. Beti irakasle eske eta jaramonik ez deuskue egiten. Erandiora joan ginen handiko idazkiak euskaraz ikusi genduzanean, ha idazlaria bera hona ekarteko, eta horra nondik jakin dogun hango idazlari Batxi hori dela Gernikako Batxi eta Ingalaterrako Batxi berbera... Eta zuk, badakigu egun gitxi barru zeure ontziagaz urrunera joan behar dozula.

       Neuk: Samintasuna badaroat neure bihotzean, baina joan behar zuei igandean zuzendu barik agindu neutsuen hitzaldia. Tira ba, mutilak, orain banoa, eta agur !

       Denek: Agur, Batxi, eskerrik asko zeure puruengatik eta ondo ibili.

 

 

CARDIFF-ETIK

1914ko azaroaren 22 eta 23an

 

BELDURRA

       Guztiz dabiltza beldurrez ingelesak aspalditxuon. Alemaniar gudontzi handi bat dabil hemen hur samartxu, eta lantzean ingeles gudontzi bat botaten dau hondora, eta inork ez ikustea nahi dabenean urpera sartzen da eta kitu. Ikaratuta dagoz honeek hain ontzi handia behin urpera eta behin azalera ibili ahal izateagaz, ba orain arte itsasoetan ibili diren urpekoak hor ehun tonelada ingurukoak baino ez dira izan.

 

ARRANOKERIA

       Gaur Cardiffera joan gara lau hornikari, eta honantzan, ez gara ba galdu?... Hor goaz Grecian deritzon herri bateraino ezer pentsatu barik, eta han eskerrak txartel-zulatzaileari, osterantzean han goaz Londreseraino. Arratsalde guztian ibilirik trenean eta oraindino txilin bana zigorkada ordaindu. Eta hor etorri gara gure ontzietara arratsaldeko seietan.

 

BELGIARRAK

       Hainbat aberats belgiar dagoz hemen inguruan. Ihesita dagoz euren aberritik. Eta umetxuak be asko dagoz aita-amarik ez dabenak zabalduta Ingalaterra guztian.

 

ONTZIAK

       Ederto ei dabiltza oraingoan ontzijaubeak, ba guztiz diru asko damotse zama hara-horra eroateagatik. Upomendi ontzia Argentinara doa, eta beste asko doaz Italiara, harako ontzi joan-etorriak be guztiz goitik dabiltza. Biejondaiela.

 

HILTEKO TRAMANKULUAK

       Lehengo egun batean heldu da hona Marte deritzon ontzia eta harriturik dagoz hango lagun denak ikusi dabenagaz. Minak ur-azalean ikusi dabez eta eurekin ez topo egiteko hainbat ahalegin eginik, azkenean be lortu dabe Rotterdametik hona etortea ezer jazo baga. Horregatik ba, alemaniarrek mina klase bi darabilez: ikusten ez direnak eta ur-azalean uren abiada nora-hara dabiltzanak. Hareek dinoenez, samingarria da Rotterdameko kaia ikustea ontzi bat baga eta kale guztiak gosekilez beterik.

 

IDAZKI EDERRAK

       Gogoetez neure burua bete deuste gaur han-hor ikusi dodazan idazki aberkoiek. Holako batzuk ipini behar litzatez Euzkadiko basetxeetako hormetan eta tantaidietako zuhaitzetan anaia denek irakurri daiezen. «Aberria maite ez dauen ingelesa, ingeles salkorra da». «Ingelesak... ez ahaztu inoiz zeuen asabekin». «Ingelesa: gogoratu zaitez zelan zure anaia dagoen borrokan aberriaren garaipenarengatik». «Maite izan eizu aberria delako zeure amaren herria», eta abar eta abar. Idazki honeek ingelesez dagoz eta neuk euskaratu dodaz, honeek baino gehiago be badagoz, baina... hurrengoan esango deutsuedaz. Neuk be orain azkenez dinotsuet.

                     Maite neure anaiak

                     Euskal aberria

                     Delako asabaren...

                     Herri txit alaia.

 

BELDURRA

       Zeppelin deritzen haize-ontziak etorriko ez ete diren beldur dira gure ingelesak. Gauetan trenak nondik nora dabiltzan igarri ez daien alemaniarrek, hara zer dagoen bagoi guztietan idatzita: «Bidaztiak, ikusirik gauetan etorri leikezela arerioak goitik, eta trenbide, zubi, eta abar apurtu, agintzen deutsegu denei gauetan euki daiezela leihoak gortinekin itxita, argia ikusi ez dadin».

       Eta horretaraxe dabiltza oraingoan hemengo trenak, gauetan nondik dabiltzan igartzen ez deutsela.

 

DENA GARESTI

       Aspalditxuon bertan behera utzita daukaz ingeles gobernuak bere menpekoak. Salneurriak larregi jaso ez daitezen, une batean burukomin haundiak daukazan baina aspalditxuon txitean-pitean jaso eta jaso ekin deutsie salerosteak. Orain bake aldietan baino birritan garestiago jarri dira elikadurak, eta kezka asko egoteagatik biztanleen artean jaramonik be ez dau egiten inork.

 

ERRENTARIK ORDAINDU EZ

       Horixe berberori egiten dau hemengo emakume andaluziar batek, zer oraingoan Ingalaterran, guda dela eta ez dela, zorrarentzat tribunalak itxita dagoz. Ezin ugazabak maizterra behartu leike etxetik urteten, ez badauka zegaz ordaindu. Eta honek barriz eukita be, badino ez daukala, ezin leikio Police Court-era deitu ugazabak. Etxetik urten nahi ez badau maizterrak aitzakia emonik beste etxe bat ezin dauela idoro, ez dau urteten, eta hahor nondik dubarik nasai zelan bizi leiken Ingalaterran!

 

USOAK KONTRABANDOAN

       Ontzi guztiak dira oso arakatuak hona heltzen direnean usorik egon ez dagoen ikusteko. Honeek guztiz dira hemen kontrabandoa. Albiste ekarle eta eroale direlako mensajerak deritzenak.

 

HITZ EDERRAK

       Atzo bidali neutsuezanen gainera hara zelango hitzak dagozen kaleetako hormetan idatzita. «Goiko Jauna, zeure eskuetan Ingalaterra ipinten dogu». «Zeure beharrean gagoz. Salba gaizuz zeruko Aita betikoa». «Jauna, errukitu Frantzian dagozen gure anaiekin». «Jauna maitatu gaizuz guk aberria maite dogun legez» eta abar eta abar.

       Hurrengoan esangotsuedaz gehiago. Orain neuk be esatea Zeruko Aitari: «Zain eizu gure Euzkadi».

 

 

BARRY DOCK-ETIK

1914ko azaroaren 26an

 

ONTZI BATEN IHESA

       Abertzaleak dabiltzan tokian beti dira ezagun. Lehengo egun batean urten zen hemendik ontzi bilbaotar bat ikatzez zamatuta. Urtekeran maniobra hasi zenean, hara zer atseginez entzuten neutsazan ontziburu bikainari hurrengo hitzok:

       «Kepa, ezkerreko lokarriak ekarritzak lehenengo barrura, gero geldi-geldiro atxur biak jaso eitzak gora, estuntza morapiloak zuloan gora igaroten direnean joaleaz gaztiga eiztak banan-banan... Ondo dau... Makina abiada hartzen doanean bidali egik lemari bat lemara... Sugileari esan eiok hautsa jaurtiten denean ondo busti daiala, ontzi-koloreak lohitzen direla-eta... Lehenengo makinistari esan eiozu eragin daiola pixka bat ur-ateratzaileari garbitzen hasi gaitezan ontzigaina».

       Honeek bai direla gizon zintzoak. Pozik esango neuskizue bere izena berak txartzat hartuko ez dauela baneki.

       Gu be, idazkitxu hauxe egiten dogun orduan gagoz urteten Lisboarako, baina hemengo maniobran euskarazko hitzen ordez gehienean entzun ohi da, «vira el cabo», «arría el ancla», eta berau arin egin ezik, birao ikaragarri batzuk honeen atzetik. Zelango aldea batagandik bestera! Abertzaletasun kutuna! Zenbat euskotar atera dozun galbidetik zeure irakaste ederrekin!

 

 

LISBOA-TIK

1914ko abenduaren 4an

 

       Ene Kirikiño kutun.

       Apurtxo bategatik ez nauzu gehiago ikusten. Samintasunez betea da gure bizikera. Urten ginen Ingalaterratik honantz, eta Bizkaiko Itsasora helduaz batera ekaitz gogor batek harrapatu ginduzan. Hamazazpi urte daroadaz ur gainean, baina gogorragorik ez dot gomuta inoiz ikusi dodan.

       Uhinak gure ontzi txatxar hori intxaur azala legez erabilen. Ontzi-zubia gehiena apurtu euskun uhin ikaragarri batek. Leman be apurketa handiak egin euskuzan. Halako batean joten nau ni be uhin handi batek, eta han naroa ontzi ertzera. Han sendo oraturik eskutokiari gelditzen naiz, baina itsas indarrak bere gainetik jaurtiten nau ontziaren atzeko kajara: han sei segundu inguru dardarrez ni erabili, eta badoa uhin hori atzera bere tokira. Jagi nahi dot gero, baina ezin. Oin biak zaurituta daukadaz. Sartzen naiz makina-gelan narrazka, eta banaroa arretxiko neure gelara zahagia legez neure gorputza dodala. Eta hemen nago orain. Pixkat hobetotxuago nago. Uhinak barrurantz jaurti ninduen legez aterantz jaurti banindu, agur ni orduan!

       Itsaskide denak goizero ikertzen izan nabe. Gaur goizean kopa bete pattar edateko gogoa heldu jat. Arakatu ditu morroiak gela bazterrean egon diren bonbila denak... baina hutsik. Nire ikertzaileak, ni bazterrera begira egoten izan naizen artean denak garbitu deustez.

       Oraindino etxeko barri barik gara denok. Hortik da ezagun txarto dabiltzala Bilbao-Falmouth-eko ontzi bidari horreek, ba geure ustez oraindino beharbada gure sendiek ez dabez hartu izango guk Ingalaterratik bidalitako idazkiak, gero guri erantzunak egiteko.

 

 

ERRUMANIA

1914ko abenduan

 

       Egunkariak irakurten dabezenek oraingo igarri dabe Errumania aldi gitxi barru gudan sartuko dela Elkartuen aldez.

       Errumaniako herri guztia ei dago gudarako gertu, eta gogo bizi bategaz lehenengo deian gorputz bat eginik denak gudarostera joateko. Arma gainean dagozen mutil denak euren eginbeharrak eta abar ondo ikasita dagoz, baita badakie euren etsairik handiena Austria dela. Austriarren aurka izanez gero edozein ordutan dagoz gertu basora urteteko.

       Batzuek dinoe: zertarako ez da sartzen Errumania hainbat arinen gudan? Erantzupena erraza da ikusiz gero zintzoro aspalditxuon estatuak dabiltzan gora-beherak.

       Gaurko egunean denok dakigu Elkartuen aldez dagozela bihotzez munduko estatutik gehienak. Elkartuek ba erakutsirik euren zintzotasuna eureganandu dabez, eta honeek okasio on baten begira dagoz lehenegoko eupadan urteteko. Honeek gudan sartzeagaz batera badakigu guztizko negargarria izan behar dauela alemaniarrentzat.

       Errumania da ba horreetariko estatu bat, aspalditxuon guztiz ondo gertatua, eta garaipenagaz ametsetan beti dabilena. Hemengo gudarostea, bikaintasunez inori zorrik ez deutsona da aurrerapide guztietan, eta horra zergatik daukan herriak beregan itxarokun ikaragarria. Baten batek esan leike: zelan daki Batxik kirten horrek zelakoa den hango gudarostea? Ez harritu, ene maiteok, esango deutsuet zelan dakidan-eta.

       Lau bider egon naiz Braila deritzon Errumaniako portuan, eta beste lau bider Sulina eta Galati estatu hartako kaietan. Hirugarrenez han egon nintzanean Bartzelonan Ferrer fusilatu eben. Jakina! Sozialista aldrak hasi ziren gora-goraka. Berehala urten zen gudarostea kalera, eta zer? Zarata asko bai etxe-ateetatik edo holan, baina zaldi gaineko bat ikusten zenean berehala barrura.

       Gure ontzia, badakizue, espainiarra zen, eta berehala hurreratu ziren kirten pilo bat (geuk errua izan bagendu legez), lokarriak ebagi eta ibaian behera gu jaurtiteko usteaz. Baina, bai zera! Agertu ziren hamabiren bat soldadu agintari gazte bategaz, eta ha zen hanka-jokua egin eustena nire sozialistek!

       Hortik dinot nik gudaroste guztiz ondo erakutsi dagoela han. Esan gura dot euren beharkuna ondo dakiela, eta oraindino kuarteletan ez direla zabaldu ikurrina edozelako zapi bat dela esaten daben irakaskunak. Abertzaletasuna bai dagoela.

       Danubio ibai ederrean ez dago ez itsas-gora ez itsas-beherarik. Ur joana beti doa alde baterantz, ura gazia da eta horregatik neguan ez da itsaskatuten ibai hartan, izotzagaz gogortuta egon ohi delako.

       Braila, Sulina eta Galati dira herri batzuk oso politak udan, Danubio ibaia ondoan dabela ontziz beterik. Etxeak guztiak turkiar, grekar, rumeliar eta armeniarrez beterik. Italiarrak be egon ohi dira batzuk, gehien honeek itsastarrak. Genoa eta Italiako kai askotatik joaten dira udarako bakarrik euren atoiontzi txikitxuekin ibaiko joan-etorriari aurpegi emoteko, ba han udan bakarrik itsaskatu leike, eta neguan inurriek egiten dabena egin.

       Udan bertako saleroste guztia da ikatza erosi, eta gari, arto, garagar eta indibaba saldu. Urteten dira urteoro Danubio ibaitik 960.000 tona inguru gari, 847.000 inguru arto, 750.000 inguru garagar, 25.000 inguru indibaba. Sartu ohi dira hor 2.000.000 tona inguru ikatz, bertako tren, makina eta enparauak euren zerean ekin daien.

       Bertako biztanleak hor italiarren antzekoak dira, hizketa barriz latinetik datorren nahaste bat. Egunean-egunean erosi ohi neban Rumanesti egunkaria, eta nik behintzat dena adituten neban. Erlijioa da erdaraz cismatico griego deritzona. Katoliko antzera egiten da, baina Aita Santuaren menpean ez dago. Abadeak soineko baltzak daukiez, eta okozpean bizar luzea. Erlijio horren elizetan, gureetan legez, irudiak eta abar dagoz. Goizero esan ohi da meza be, baina nik ez dakit zelakoa den.

       Lehen esan deustuet armeniarrak joan ohi direla udaldian hara lanean. Ba... badakizue hareexei eusko baserritarren antza hartu neutsena? Ez ete dauka arraza harek zerikusirik eusko arrazagaz? Aurpegikeran dira gure baserritar gehienak legez aurpegi ihar sudurluzeak. Janzkiak be bardinak dabez, amantaldun prakak, kirruzko alkondarak harizko aleekin. Abarka artulezko txapinekin, eta honeek praka gainetik. Euren hizkera guztiz da azalekoa edo erraz egiten dena, guztia ahoagaz esan ohi dena, eta ez samagaz eta sudurragaz eta abar ingelesek eta alemanek legez. Nik behinik behinean gure arrazaren antz handia hartu neutsen armeniarrei.

       Hiru edo lau dendarigaz adiskidetu nintzen, hemen euren izenak: Kutika bat, Reabeka beste bat, Ostarka beste bat... Orain ez jatortaz gogora beste batzuen izenak.

       Brailako herria guztiz da ederra eta barria. Hainbat egurastoki zuhaitzez beteak daukaz. Janariak oso merke dagoz, okela sei txakur kiloa, eta oilasko ederrak laurleko baten. Galati txikitxuagoa da, eta Sulina oraindino txikiagoa.

       Braila eta Galatira joateko hamabi ordutan ibili behar da Danubion gora itsasotik hasita. Brailatik ordu batzuk trenean joanez gero joten da Errumaniako hurigoren Bukarest deritzonera, Bukuresti eurek esaten deutsiena, huri handi eta ederra zelai-zelaian.

       Gu han egon ginenean kontsula alde batera utzita, sendi bat bakarrik bizi zen Bukurestin espainiarra. Andere alargun bat alaba kaskondotxu bategaz bera.

 

 

CARDIFF-ETIK

1915eko urtarrilaren 3an

 

       Gabon zahar egunean heldu ginen hona eta badinost ontziburuak:

       — Batxi, gaur etxea leihotik jaurti behar dogu.

       — Bai? Tira ba, egingo dogu ahal doguna.

       Heldu zen gaua, gertu nebazan hor hamarren bat azpil edo jaki, ipinten dot jate-txartela mahaian... Ha zen barrabaskeria! Mun egiten eutsen denek txartelari pozaren pozez. Amaitu ziren janariok, hutsitu ziren edariok, korrokadaka ebiltzan morroiok, eta ni zirkilu batetik begira.

       Halako batean entzuten dodaz zarata itzel batzuk, banoa bertara, eta ezin utzi dot esan barik han ikusi nebana. Lau galiziar, asturiar bi eta euskaldun bi ukabilka ebiltzan. Euskaldunen aurka ebiltzan beste seiak, baina gureak gogor egozan, ukabilkada bakoitzean gizona lurrera egiten eben honeek.

       Hazurbaltz arranoak, aiztoak eta abar, ahaleginean ebiltzan, baina ez egoan aiztorik algortarren ukabiletara heldu leikenik. Hori bai, beste gixajoei aurpegia sagar errea legez ipini eutsen, bai ba, asko ziren-eta.

       Biharamunean ohetik jagi zirenean denak ziren adiskide, baina barregarria zen ikustea, bata herrenka, bestea begi oker, bestea itsu eta denak esaten nire upelak ebala errua.

       Nire upelak ba ondo geldi eta ondo ben-ben jagozak ontziko berarizko gela batean, hareek ez dabe zirkinik egiten geldi utziz gero. Ez da handia, Kirikiño, beti errua ezartea bere tokian geldi dagoenari?

 

 

GENOA-TIK

1915eko urtarrilaren 29an

 

       Lehenagoko egun bateko idazkian adierazi neutsuen zelango kaia den hauxe, zelangoak diren hemengo beharginak eta abar.

       Ontzijaubeak ba, hona ontziak bidali baino lehenago ondo begiratu behar dabe nora bidaltzen dabezen, ez bakarrik zama hutsituten aldi askoan egon ohi direlako, baita be hona datozen ontziak ordu seguruan inoiz ez dagozelako, ez dago ba kai honetan ez poliziarik ez Jaungoikoaren eskerrik.

       Poliziak egon badagoz baina... Nik ez dakit non sartzen diren euren beharra dagoenean.

       Oraintxe dira urte bi Astarloa ontziari ostu eutsiezan bere atzeko biltokitik hor mila laurleko ingururen janariak edo elikadurak. Bere albotxuan egoan Askarai Mendi, eta hemengo hornikariak harroarren inotsan Astarloa-koari oskilkeria bakarrik ostu ei deutsiela, eta hurrengo egunean 24 oilo eta ez dakit zer gehiago berari ostu eutsien. Nerau Arraiz ontziagaz hemen behin nengoela gau batean ate guztiak apurtu ondoren, lapurrak ihesi eben ezer ostu baga. Eskerrak zuhur egon ginela.

       Beste hainbat ontziri be egin deutsiez hemen lapurretak Bizkaya Mendi, Mendibil eta Josu ontziei, nik dakit zenbat...

       Oraintsuengo hemen egon nitzenean bapore Upo Mendi-gaz, Noviembre ontziko hornikariari ostu eutsiezan 700 lira, makinistari be bai pixkatxu bat. Urrunago joan barik, atzo Astarloari ostera be biltokiko ate guztiak apurtu ondoren, bertan egon diren janaririk gehienak ostu deutsiez.

       Samingarriena da ontziburuak daukan atsekabea. Beren biltokiko elikadurak ostuta, eta oraindino mugazainei zigorkada ordaindu behar, eurek eginiko sello edo trastea lapurrok apurtu dabelako, bertako gauzak ostutzeko. Lehenengo elikaduraren balioa sakelean falta, eta oraindino zigorkada ordaindu behar, selloa apurtuta dagoelako.

       Ez da hau negargarria? Gitxienez emon beharko ditu 1.000 lira sello horren gorabeherak bakeagaz atondu nahi baditu, eta txarrean hasiko balitz mugazainek daukie eskubidea hamar mila lirarainoko zigorkada ontziburuari ipinteko.

       Hara zelango egunak daukazan Astarloako ontziburuak Genoara bere ontzijaubeak bidali dauelako, ba gixajoa lapurretan ebiltzan arte lo egongo zen berera beren ontzizainekin fiatuta.

       Ontzizainak be bi eukazan gau horretan; bat herriko janzki eta guztikoa, eta bestea barrukoa.

       Baten batek esan leike, zer egiten eban ba uniformedun guardia horrek beste barruko hori lo egon bazen be? Zer egingo eban ba? Lo... eta batek daki guardia horrek eta lapurrok elkar hartuta baeuken be.

       Behinik behinean lapurrok eta kai ateetako poliziak elkar hartuta egon behar, osterantzean Genoako hurira ezin leike kaitik ezer eroan, han-hor ate handiak daukazelako euretan hainbat polizigaz. Ez da lotsagarria Genoa lako huri batean ontziak herriko guardia euki beharra, eta hau eukita be egiten diren lapurretak egitea?

       Hori bakarrik Italian jazoten da.

 

 

AGUILAS-KO HORNILLO-TIK

1915eko otsailaren 9an

 

       Behin batean, oraintxe gomutetan naiz Kirikiñok zelan destainaz esan eustan Andaluziara heldu baino arinago andaluztu nintzela, eta ordutik hona beti egoten izan naiz pentsatzen noiz demonino etorriko garen herri zorioneko honetara.

       Hahor nondik, behingo batean etorri beharra euki dogun.

       Geure ontziagaz sartu ginenean hemengo kaian esan eikean sartu zela herri honetako salbatzailea edo... berehala bete ziren ontzi-ertzak txanelez, batzuek eskuekin seinak egiten gose zirela, beste batzuek lan eske hiru ontzako bizarra aurpegian, eta besteak urtebetean ebagibako ulea buruan dabela.

       — Zeñó capitán tiene uzté una plazica pamí, mire uzté que jaze veinte días que no he cenao.

       Harik eta itsas-osagilea etorri arte ontzi-ertzean egozan, baina gero, zer zen ha! Barruratu ziren hor berrogeita hamarren bat, berehala garbitu ebezan ontziko hegaletan egozan ogi urdin txatal denak.

       Ontziburuak dino:

       — Bihar neure ontzi-zereginetarako hor hamarren bat gizon behar dodaz.

       Han ikusiko zenduen barrabaskeria euren artean, argi egoen! Denek nahi eben etorri, eta gure buruak hamar baino behar ez.

       Oraindino itxaropenik galdu barik egozan gaztetxuak, edo hor hamazortzi urte ingururantz joiazenak, baekien niri be morroi bat falta jatena. Ikusten nabe, eta han datoz hor hamar edo hamaika...

       — Hornikaria, zeuk behar dozun morroia hautestuzu gure artean, zeure amatxuren osasunagatik («por la salusita de su mare») hor hilabete inguru da gauza berorik gure ahoetan sartu ez dela-eta.

       Jarri nintzen eurori begira, bai!, edozeinek sartzen jok honelako morroi bat norberen gelan, zorriz bete daiozan bati norberen ohe eta enpaiduak. Bilbaoko ontzi batean jazo zen oraindino ez antzina, ontziratu ziren hemengo hiru edo lau, eta Ingalaterrara heldu zirenean hango itsas-osagileak lau librako zigorkada ipini eutsan ontzi horri zorriz apestatuta joialako zirkilu guztietatik.

       Sukaldina ba hemengoa hartu eben, eta indiaba orde... badakizue.

       Ez dago herri honetan inor begietan piztak ez daukazenik, eta gorputzean hor atzamar bete kana inguru ez dauenik, eta ez da harritzekoa, gogoratzen bagara zelan bizi diren hemengo biztanlerik gehienak.

       Gaur goizean plazarantz noala, ez deust urten satorra legez lurpetik atso batek? Honen hurrengo non ikusten dodazen hiru-lau umetxu kedarra baino baltzagoak, eta ni ikusiaz batera, klask, han doaz lurpera zohi baten azpitik.

       Hau ikusirik, neure lehenengo hitza izan da, nekatxin zotz!, hemen lurpean be biztanleak jagozak, hor Euzkadin be badagoz baina. Horkoak satorrak, saguak, zapuak, harrak dira, baina hemen pertsonak.

       Eta gero, zelango bizitokia lurpe horretan etzuteko ahartxo narru batzuk zirkilu batean, jatekoa egoteko hiru makilagaz eginiko tramankulu bat, baina tramankulu hori gehienean hutsik egon ohi da, hemengoak kipula erdi, laranja bat eta tomate gordin bat eukiez gero, gertu dagozelako.

       Lanerako? Bai zera, horretarako guztizko alferrak dira, baina guajirak abesteko... horretan dozak ba mutilak.

       Ezjakintasuna non hemen beste?

       Gero esango dabe hor Euzkadin gagozela guztiz atzera jakiturian, baina egingo neuke hor ez dagoela hamar urteko umerik bere abizena ez dakienik, denik eta basomortukoena bada be.

       Hemen? Hara... gaur goizean itaundu deutsat hor hamabi urte inguruko mutiltxu bati kalean...

       — Txo, zelan dozu izena?

       — Pue mi uzté, me yamo Paquito...

       — ¿Y tu pare como ze yama? —izan da nire bigarren itauna.

       — Pue mi pare ze yama Paco.

       Abizena zelan daben aitak, ez amak ez ezer ez ekien mutil horrek. Ene!, barriz oraindino asko dagoz hemen Espainian erregerik badagoen be ez dakienak. Eta Madrilen estatuko hartu-emonak atonduteko toki bi, Senado eta Congreso dagozenik, ez entzuterik be, ez daukienak.

       Eliza txirotxu bat dago Aguilasko hurian, eta huritik ate, hor jendea lurpean bizi den tokian, basotxu ñotxu bat, ber-bertara heldu artean ikusten ez dena.

       Honeekin gauzokin atzera egon arren, zezen plaza ederra dauka herri honek hur samartxu, horixegaz hornituta dagoz.

       Circulo Maurista, Sociedad de Comercio y Artes eta Casinoa dira herriko etxerik ederrenak. Baina eurok be ez daukie zer ikusi handirik.

 

 

CARDIFF-ETIK

1915eko otsailaren 24an eta
martxoaren 8, 11 eta 13an

 

       Hornilloko Comandancia Marinan atean josita ipini eben paper handi bat hil honen 18rako iragarrita egoan alemaniarren iragarkiagaz. Berehala ihesi eben herrira barruan geunkezan lemari eta sugile denek. Hurrengo egunean etorri ziren barriak, baina gaua heldu zeneko nork edo nork esan eutsen euren emazte, arreba eta enparauei zelako iragarkia egoan Comandanciako atean josita, eta hor aramaritekuetan datoz hor hamabosten bat atso besoetako zain baltzak erakusten ebezala, ontziburua jo gurarik, euren gizonak engainatuta eroan nahi izan dabezela-eta.

       — Baina ene emakumetxuak, neuk be eurek legez arriskuan ibili behar badot —inotsen buruak...

       Baina honeek ezer ez eben aditzen:

       — Venga los papele de nuestro marío.

       — Ez emakumetxuak, paperak eta dirua bihar goizean zeuen gizonei emongo jakoz.

       Ka... bakea izango bazen eurei emon behar jaken diru hori, eta gau hartan bertan ostera be geratu ginen ez lemari eta sugile barik.

       Ontzia ia zamatuta egoan, eta gizonik ez itsasora urteteko. Gurago eban hango jende-moduak gosez hil euren etxeetan itsasora joan baino.

       Urten ginen itsasora eta, ikaragarrizko eguraldiak atrapatu ondoren, hamabigarren egunean sartu gara hona. Larri gengozan jakin arte zelango albisteak ziren hemendik, eta hain zoritxarrez guztizko samingarriak dira.

       Ingalaterrako uretara heldu ginenean lehenengo topo egin genduzanak Bristol-go gidalari edo praktikoak izan ziren, eta itaundurik urpekorik ikusi den hemengo itsas barrenetan, erantzun euskuen halan beharrean be, hil honen 19an euren haize-ontziaren aurretxuan zelan urten eutsien urpeko aleman handi batek. Honeek, jakina!, urpeko hori ikusi ebenean beldurtu ziren, eta haize-oihalak zabalduta ihes hasi ziren, baina alemanek berehala atrapaturik esan eutsien:

       — Mutilak: oraindino ez gara hasi ikatzontziak ez zuek lakoak hondora jaurtitzen. Zoazte ardura barik eta esan zeuen aberkideei geure torpedoak daukaguzela gordeta beste ontzi batzuentzat, eta ez zuentzat txiroentzat.

       Hau esanagaz batera urperatu ziren, eta inork ez daki urpetik norantz joango ziren morroiok.

       Hau jazo zen Nash Point deritzon lurmuturrean. Pentsatu zeinkie, Bristol Chanel deritzon itsasoaren barru-barruan.

       Urruntxutik haize handia egoelako joian greziar ontzi eder bat bere herrirantz. Ingelesek besteren bat zelakoan kanoikada bategaz trimindu eutsien gaina, eta honez gainera itsaskide bat hil. Hemengo Cardiff alboko Gaztelutik jaurti eutsien dunbadi hori.

       Bakean dagozen estatuetako ontzietan ziper daragoie ontzi-hegalean hizki handiekin ontzi-izenak idazten, eta honen gainera izenaren alboan margotuten dabez euren ikurrinen koloreok, urrunetik igarri daien nongoa den ontzi hori.

       Geure honi eta beste hemen dagozen Bilbao ontzi guztiei be ipini deutsieez hor kana eta erdi luzerako hizki zuriak eta ikurrin koloreak.

       Gaur ostera, guk hizki handiekin izenak ipinten daragoigun artean ingelesek euren ontziei kezulo, txanelak eta enpaiduak baltzez margotzen daragoie. Honez gainera, izenak borratu inork jakin ez daian zelan deritzon ontzi horiei. Honengatik askok dino kirtenkeria hutsa dela, ze, urpeko alemanek seguruago jaurtiko dabe hondora izenbako ontzi bat beste enpaiduak baino.

       Orain pentsatu dau Ontzijaubeen Elkarteak ametralladorak ipintea ontzi denei, eta honeek urten daiela hiru edo lau elkarregaz bata bestea jagoteko, eta urpekoei aparetako ahal badabe.

       Italiar ontziburu batek esan deusku gaur, hainbat ontzi ikusi dabezela itsasoan berak italiar ikurrinagaz, eta seguru dakiela ingelesak zirela, Italiako ontzi denak berak ezagutzen dabezela-eta.

       Ingalaterraren ospea euki dauen estatu batentzat nahikoa beheratasun da beren ontziak lapurrontziak antzina ibilten ziren legez izenik barik ibiltea, eta euren ikurrina hainbat bider goraldua kendutea, eta honen ordez beste edozein tokitakoa erabiltea.

       Honeetariko ontzi batek lainoagaz edo jota, hondora botako baginduz, nori erreklamatuko leuskio gure ontzijaubeak ontzi honen balioa? Zeuen bularretan ipini eizue eskua, irakurleak, eta pentsatu zertara gabiltzan itsasoan gabiltzanok.

 

KAFETEGI BAT GEHIAGO

       Mari Eperdiren kafetegiaren albotxuan ipini dabe beste bat. Joan naiz gaur ikusten, eta ikaratu naiz ikusirik bere jaubea dela Malen Ipiski mundakarra, hiru bider ezkondua berau, eta azkenengo senarra manilarra dauena. Azkenengo erara zabaldu dau kafetegi hori, hara zelan: atetik sartukeran ikusten dira lau mahai kedarra baino baltzagoak, launa kilo koipe badabela euren hegaletan. Bederatzi katilu, beste hainbeste untzetik eskegita, topin baltz bat beti irakiten, eta topin horren alboan dago ben-ben Ipiski amantal goitik-beherakoagaz. Amantal horrek argi egiten dau koipearen koipeagaz, esan leike alpaka dela.

       Kafea hartzen zagozen artean gura badozu alaitxuago egon, emon eiozuz Ipiskiri sei penny, eta berehala hasiko da orkesta han alboko aldean dagoen gela batean.

       Kantualdi aukerakoak jo be egiten ditu piano zahar hark zulotxu batetik penny bat jaurtita, eta bien bitartean Ipiskik ekiten deutso dantza alaietan, erakutsi nahirik bere atorrak, Mundakatik urten dauenik hona jaboiaren txistilik ikusi ez dabenak.

 

EZIN GAITUEZ IKUSI GU

       Mari Eperdiren kafetegian lehengo egun batean jazo jakunagaz pixka bat beragaz haserretuta gabiltza. Horregatik entzutea euki doguneko beste kafetegi bat edegi dabela, oinestua baino arinago joan gara bertara lau euskaldun. Halan beharrean be bertako mahai batean egozan galiziar bi gugaz lehengo egunean borroka euki ebenak Eperdiren etxean.

       Isilik egozan morroiok. Ipiski bera be geure albotxuan jarri zen. Halakoren batean gure lagun bati otu jako kitarra jota kantu batzuk egitea.

                     Neure nobiaren ama

                     asto baten jaube dana

                     astoak ekartzen deutso

                     etxean behar dan dana.

       Hau entzunik, galiziarrek badinosku:

       — ¿Á quén le chamais astoa?

       Kantu horretan astoa hitza aditu eben, edo behinik behinean berehala hasi jakuzen jo goiak jo beheak eurei astoak direla esan deutsegula, eta abar. Alferrik ziren Ipiski eta senarraren ahaleginak bakea ipinteko. Eta zenbat eta bigunago guk erantzun, eurak gogorrago etozen gure gainera. Azkenean nire lagun aulestiarrak gehiago iraun ezinda, galiziar bat jo eban kitarragaz buru-buruan, eta samaraino sarturik utzi eutsan tramankulu hori. Beste galiziar horrek berehala egin eban ihesi, osterantzean Ipiskiren katilu denak aurpegian eukazan.

       Txarrena izango zen urre gorridun topina. Eskuan neukan neuk ba hau be kolkotik zehar jartzeko ahal nebanari.

 

MARI EPERDI-REN ESKARIAK

       Espetxean sartu barik uzteko guri, edo uztea nahi badogu Mari Eperdik esan deusku isil-isilik ordaintzeko beherago doazen trasteak, lehengo egunean geuk apurtu genduzela-eta.

       Burduntzali bi, zazpi katilu, kafeontzi bi, hiru bonbila, mahai bi osoroztu, neskameari txartes bat erosi, eta beren betondokoa osatzeagatik medikuari bost ogerleko ordaindu. Isilik egotearren berehala emon deutsaguz, baina halan eta guztiz be, haserreturik dabil, euskaldunik ez dauela etxean ikusi nahi ei dino.

       Nahi ez badau ez gara joan be egingo, joan ez arren be ez geunkelako galduko ehuneko lau. Baina mutilak, tamainako atsoak urteten dabe Almoike-tik eta Mundaka aldetik behinik behinean... Malen Ipiski eta Mari Eperdi esposizinora eroateko modukoak dira.

 

ONTZI BAT GITXIAGO

       Bilbaoko Uriarte n.º 4 izan da saldua ingelesei 18.000 libra esterlinan. Diru mortxakada ederra, ezta? Beren 24 lagunak hemen geratu dira, ogipide barik.

 

KANOIAK ONTZIEI

       Ziper daragoie ingelesek kanoiak ipinten euren ontziei. Oraingoan larri behar dabe alemanen urpekoek. Bikainetarikoak ei dira morroiak baina daukiezen etsaiak be asko dira.

 

BELDURTIENTZAT ZIRIKADAK

       Empire antzokian ederrak emon deutsez artista batek hemengo baten batzuei.

       — Ez dozue joan nahi Frantziako zuen anaien ondora?

       — Ez.

       — Orduan zoaze zeuen etxeetara eta zeuen prakak kenduta ipini eizuez atorra zahar batzuk, epel arranook.

       Honelakoak esan ondoren ondo lotsatuta utzi ebazan asko eta asko. Azkenean, lore eder bat aterata, soldadu bati damotso, eta epel guztiei kakazotz egiten deutse barre karkaxada artean. Hahori dok ederra! Kirikiño, badakizu zer den kakazotz?

 

EKAU DIRU GEHIAGO!

       Horixegaz urteera horregaz etorri jakoz gaur gure ontziburuari sugile eta lemari eta enpaiduak.

       — Gizonak, ez zineten geratu ba konforme Hornillon damatsuedan alogeragaz, eta horren gainera ez zenduen firmatu paper bat Comandanciako agintariaren aurrean? —dinotse buruak.

       — Bai baina...

       — Hemen ez dago bai bainarik, holakoxeak zarie zuok, etxean zagozenean hilean ogerleko bategatik be gertu, eta gero sabelak beteten dozuezenean oraindino gehiago nahi. Idatziko deutsat neure ontzijaubeari, ia emon ahal leikezuen gehiago. Osterantzean denok zoaze herrira —berresan deutse.

       — Pue no vamo todo a tierra —esanda ihesi dabe, eta batek be ez dauka txiki bat irabazita.

       Honeek dozak morroiak!

 

ONTZI GUZTIETAN BARDIN

       Irabazten daben alogeran gainera, ehuneko 35 eskatu dabe hemen dagozen ontzi gehienetako itsaskideek. Ontziburuek telefonoz esan deutsiee jaubeei ia zer egingo daben. Batzuei erantzun deutse emoteko ehuneko 25, beste batzuei oraindino ezebez. Behinik behinean honeek ez dagoz itsasora urteteko diru gehiago ez badamotse.

       Gogor jagozak honeek morroiok. Txiki bat barik be, han doaz herrira, lebatz ederrak atrapatu ondoren eurei deritzanean datoz barrura. Nik ez dakit nork damotsen edaria dubarik.

 

BARREGARRI

       Guztizko barregarri erabili dabe Cartagenako ontziburu bat beren azpikoek. Diru gehiago nahi eben eta jaubeak emon nahi ez. Azkenean telefonoz hartzen dau albiste hau: «Dadles todo lo que quieran y además un jamón». Menpekook jakin dabenean albiste horren barri esan deutsie buruari bete daiala agindua, jaubeak agindu dauen legez. Ontziburu horrek ez dau euki beste urteerarik joan hornikariagaz eta jamoi bana beren menpekoentzat ekarri beharra baino. Urten eban herenegun itsasora. Baina tripa onak daroaz, Cartagenara heltzen den ordu hartan bertan doaz morroiok herrira. Gero han ibiliko dira ogerleko bigatik be ontziratu gurarik. Bai ba, holakoxea dok hau mundu arranoau-eta.

 

AURRERA DOAZ GUDAREN SAMINTASUNAK

       Herenegun joan ziren hondora ontzi bi urpeko alemanek torpedeatuta, eta atzo joan zen beste bat 37 gizonekin, honeek denok itorik. Atzo urten ziren Frantziarantz hor 5 mila soldadu inguru South Walesko herri guztietatik.

       Lehengo egun batean, ingeles gudontzi batek jaurti eban hondora urpeko aleman bat, gizon denak salbatu ondoren.

       Hemengo egunkari denak hor ibili dira Dardaneloak gora eta Dardaneloak behera. Orain barriz berehala isildu dira, ez dinoe ezebe Dardaneloengatik; ez daki inork ba ezebe han zer jazoten den.

       Egunero dakarre egunkariek zeozer hizki handiekin idatzita irakurleari su gehiago sartzeko. Bien bitartean honeek, odol hotzezko biztanleok, nahiz albiste txar nahiz on, bardin irakurten dabez erakutsi gabe samintasunen txistilik euren aurpegietan. Beti itxaropen sendoa dabela euren gudontzietan, euren soldaduengan eta euren armetan. Gobernuaren erabakiak herri guztiak hartzen ditu ontzat, hortik da ezagun hemengo gobernuak direla herri guztiaren baimenagaz ipiniak, herri osoaren hautarkiagaz atereak.

       Honetaraxe daroa ba Ingalaterrak bere arloa, geldiroka eta itzel, albiste txar eta onari begirakun bardinagaz begiratuz, denok elkarregana ondo baturik, zein gobernu zein herri, elkarregaz ondo adituta, ingelesak bakarrik direla pentsatuta.

       Honetara doaz hilabeteak, honetara igaroko dira urteak, baina Ingalaterrak ezin leike galdu itxaropena eta gitxiago eroapena. Honek beti dino «Nik ez daukat presarik», «Nor edo nor nekatuko da ni baino arinago»... eta nik be uste dot baietz.

       Ez uste izan, irakurle euskalduna, behingo-behingo batean Ingalaterrak esango dauela izpisaturik: «Egin dodaz nahiak». Ez anaiak, ez, honeek oraindino Kirikiño berbera baino gibel handiagoko gizonak dira. Baina eurei be irabazten deutsiee andaluziarrek:

       Behin batean sevillatar bi etorri ziren Londresera, eta halako batean ikusi eben idatzita ingelesez ‘Gibelandidunen Batzokia’, eta morroi honeei otu jake bertan sartzea. Han doaz, joten dabe tirrintina, eta handik orduerdigarrenean agertzen jake gizon bat, eta dinotse: «Nor da hain presan deitzen dauena?». Hau esanda, ordubetegarrenean edegiten deutsiee atea haserreka hain presaz ebiltzalako, sartzen ditu gela batean, eta beste ordubete han itxaroten euki ondoren doa eurengana batzokiko lehendakari hori haserreka eta puzka. Andaluziar bioi bardin eutsen, nahiz lau orduan itxaron nahiz seian itxaron, hareek eukezan gibelak!

       Lehendakari horrek itaundu eutsen ba zer nahi daben andaluziar bioi eta, jakina!, bertako bazkideak nahi eben izan.

       Lehedakariak abizena idatzita bidaltzeko agindu eutsen morroi horreei. Handik seigarren hilean idatzi eben, eta urtebete eta erdigarrenean erantzupena hartu eben.

       Joan ziren atzera Londresera erantzupena hartuta zortzigarren hilabetean, eta lehendakariaren aurrera heldu zirenean, honek itaundu eutsen ia zeintzuk ziren euren biziko eginkizunik gomutagarrienak.

       — Ba... jauna —inoan batak—, Txinako estatuaren himnoa berrogeita hamalau liburu dira, zazpiehun paperekoa bakoitza.

       — Eta zer? —dinotso lehendakariak.

       — Ba... bost urtean egon naiz neure gelatik urten barik himno hori irakurten.

       — Txineraz be badakizu zuk ala? —dinotso lehendakariak.

       — Ez, jauna, ez dakit hitz erditxu bat be.

       Orduan jesarrita egoan tokitik jagirik, beste andaluziarrak dinotso lehendakariari:

       — Jauna, hori irakurten egon den aldi guztian, bere alboan egon naiz ni horrek irakurten izan dauena entzuten.

       — Entzuten? Bost urtean?

       — Bai, jauna.

       — Baina zuk jakingo dozu txineraz hizketan?

       — Ez, jauna. Ez dakit hitz laurdentxu bat be.

       Ikaratuta geratu zen gure lehendakaria andaluziarrek eukien gibelagaz, eta berehala bazkide izendatu ebezan Joselito eta Paquito.

       «A todo hay quien gane» esan daroe gaztelarrek, eta zuzen dagoz.

 

KAFETEGI BARRIAK

       Malen Ipiski eta Mari Eperdiren albotxuan ipini dau Zorrontzako emakume batek kafetegia. Ipiniagaz batera bidali euskun txartela bere etxearen iragarkiagaz.

       Gauean otu jakun joan-etorri bat egitea, eta zaust!, han goaz Zapasto-ren etxera (halan jako izena ba zorrontzar honi), Centro Naval jako izena kafetegi horri, eta guztiz ikurrinez beterik dago alderdi guztietatik, espainiar kolorez beterik dago etxe dena hori.

       Aurre aldean dagoz lau mahai zahar, eta goiko aldeko utxabalda hautsez betetako batean, hiru edo lau bonbila huts, eta euli-kakaz beteriko zazpi edo zortzi katilu baltz eskegita.

       Gu sartu garenean, Zapasto amantal zuri plantxatu ederragaz edontziak garbitzen daragoio. Eskatzen deutsagu garagardo pixka bat, eta atzamarrekin mokoak zintz egin ondoren, han doa bila. Arraioetan, hau dok atsoaren garbia! Edontzi bat pixka bat horbanduta dago-eta, kendu ezinik horban hori bere amantal horregaz, berehala jaurtitzen deutso txistua eta gero lehortu pixka bat eta han dakarkuz, geure ondotxuan ostera be turrun!, han doaz mokook.

       — Zorrontzarra dinok Batxi, dela hau patariau? —itauntzen deuste lagunek.

       — Bai, ene adiskidea —aitortu beharrean gagoz—, holakoxe atsoak be badaukaguz geure aberrian.

       Garagardoa ekarri ondoren, irribarreka ihesi deusku atso horrek, eta hor nondik barrabaskeria! Bere amantal zuri hori katigatuten jako untze batean, eta han doa behera. Orduan agertzen jakoz azpi-gona satsa baino baltzagoak zatia dariola, eta birrist egiten dauela alpaka legez koipearen koipez.

       — Ene, ez dakizue hemen zer daukadan —dinosku ate bat berehala edegita—. Han ikusten? Hautsez beteko kankanarru zahar bat dago gela horretan. Kankanarru horrek zulotxu batetik txakur handi bat botata inon diren pasodoble eta barrabaskeriak joten ditu.

       Otuten jat neuri txakur handi-zulotik sakelean neukan arandela bat jaurtitea eta, arraioetan!, bardin-bardin daragoio beren arloan txakur handia balitz legez.

       Gure barruko algortar batek gaur egun guztian ez dau beste beharrik egin txakur handiaren neurriko burdina zatitxu biribilak egin baino. Zapasto barriz, adurra dariola dago. Algortarrari kafea eta enpaiduak dubarik damotsoz uste izanik hainbat txanpon jaurtitzen dauela piano horren barrura.

       Hor hamar-hamabi biko dabiltza dantzan, eta honeek hartzen dabezen kafeak eta limonadak ez daukie amairik. Ha dok barrabaskeria!

       Baina hurrengo idazkian ipiniko deutsuet Zapastok zelango aurpegia ipiniko dauen bihar goizean kankanarruaren kutxa edegiten dauenean txanponak hartzeko.

 

MR. ROBERTS

       Gaur goizean goizeko seietan jagi ohetik eta joan naiz Mertzedes Zapastoren etxera. Itsuskiagaz ibili da ertzetako hautsak kentzen eta guzti, alai deritzadanez, atzoko negozioek ondo urten deutselako ustean. Kafe pixka bat eskatu

ondoren jesarten naiz jesarleku batean eta han nago itxaroten salda baltz horri. Kafeori berotzen den arte isildu bage daragoio Zapastok abesten:

                     Si quieres bibirte alegre

                     casa teconu croneta

                     notepal taraen tontzes

                     diana ierretreta.

       «Zapastok jakok umorea» dinot neure artean. Honetan hor hirurogei urte inguruko zaldun bat sartzen da. Paper bat dakar eskuan. Etxearen ugazaba da.

       — Tire, Miss Mertzedes —dinotso honek—. Ekatzu zor deustazun hogeita zortzi txilinak, aste hau be amaitu jaku-eta.

       — Astebete etxean eroan arren atzo artean ez dodaz kafetegiaren ateak edegi, eta atzo atera nebazan txanponekin pontxopetik atera nahi neukez sei izara, lau buruko-azal eta neure atorra batzuk igaro den aspalditxuon bertan daukodazanak. Eta Mr. Roberts, arren dasketzut asketsi eiztazula aste honengatik. Datorren astean dena eta gehiago emongo deutsut-eta. Hara... Mr. Roberts, edegi baino ez neban egin atzo neure denda hau, berehala bete jatan espainiarrez, eta pianotik bakarrik eskier dakit libra bi (hamar ogerleko) baino gehiago atera deustazana. Mr. Roberts, utzi eiztazu ateraten pontxopeko trasteok atzo irabazi dodazanokin, eta datorren astean, badakizu...

       — Datorren astean aterako dozuz atorrok, eta niri ekatzu asteon etxe errenta —dinotso Mr. Robertsek gogortasunik handienagaz.

       — Bai? —dinotso orduan Zapastok—, laster emongo deutsut ba, bihozbako gizon hori.

 

 

       Tximista legez han doa untzetik eskegita dagoen amantal zurira, ateraten dau giltza txiki bat handik, zuzen-zuzen doa, jakina! Kankanarrua edegiten dau... ha zen barrabaskeria! Edegiagaz batera guk errua bagenduke legez hasten da zarataka, jaurtitzen ditu inguruetako edontzi, katilu eta enpaiduok.

       Ingeles Mr. Robertsek barrearen barrez ezin dau aguantatu. Zapastok barriz geroago eta arrantza handiagoak darabiltza. Albo etxeetako denak han datoz, policeman bat be bai. Zapastok kontatzen deutso zelan diru faltsua jaurti deutsien bart pianora.

       — Diru txarra? —dino policemanak, esku bete aterariko txatalak hartuta—. Eta zein herritakoa da ba diru arrano hau, Miss Mertzedes?

       — Nik ez dakit, ene gizontxua...!

       Policemanak be ezin dau hitzik atera barrearen barrez. Zapasto han dabil lurrean biraka.

       — Zuk badakizu, gizontxua —dinost policemanak—, zein herritako dirua den hau?

       — Bai, nik... hau diruau da Bayo deritzon herrian egina. Badakizu non dagoen?

       Sekulako burukomina emon deutsot policemanari Bayo herria non dagoen topa ezinik.

 

 

ITSASOAN

1915eko martxoaren 23an

 

       Uste neban baino gehiago neure idazkiak irakurten dira. Horixe da niretzako alaitasunik handiena. Lehen beharbada jaramonik egiten ez eustienak «kaixo Batxi» esanda, edozein tokitan besarkatuten nabe, eta barriz lehen adiskidetzat nebazan askok, «Ala por ahí, bizkaitarrón!» esanda nire ondotik aldenduten dira.

       Oraindino ez da aldi asko, hor hamar-hamabi elkartu ginen Cardiffeko etxe batean, jesarrita gengozan denok aulki bigunetan geure eustorraziok kontatzen. Halako batean nire adiskide edo adiskidetzako kirten bati otu jakon pianoa jotea. Berehala hasi zen hor Granada aldeko musikak joten, eta noizik noizera niri begiratuta egiten eustan, «Fastidiarse!». Zergatik nire adiskidetzako txoriburua, inostan niri «fastidiarse»? Uste zenduan zuk, bihotz gitxidun gizon zengel horrek, nik Andaluzia aldeko denari ikaragarrizko amorrua neutsala, ezta? A gixajoa! Neure aitorpen hau luzeegia izan ez daiten ba ez noa hemen ipinten beste gauza asko honetatik urrunetatik jazo ohi jatazanak. Urrunago joan barik, nabilen ontzian, jakin ebenetik gora abertzalea nintzela, berehala hasi jatazan ulea hartzen, bateko hau eta besteko bestea. Bateko guk uste dogula ‘raza privilegiada’ garela, besteko gaztelarrak basoan perretxikoak legez jaioak direla uste dogula, besteko ez dagoela inon ezer idatzita euskaldunen historiaz, eta besteko astaburu handi batzuk garela Sabin-en bideak dabiltzagunok eta abar...

       Honeek hitzok ez deustez esaten Hornillon etorri ziren sugile eta enpaidu gizajoek, ezpabe honeek baino aginpide gehiago daukienek. Gaur izan naiz deitua neure beharlekuetan nabilela.

       — Zer nahi dau berorrek? —esan deutsat apaltasunik handienagaz deitu deustanari.

       — Ipini belarria hor, ea —esan deust.

       Ipini dot, Frasquito andaluziarra ibili da su eta gar bere herriko kantu batzuk abesten.

       — Honetarako deitu deustazu?

       — Ez jazak gustetan, ezta? Ba, adi, horreek baino politagorik ez jagok mundu guztian be, eta Andaluziaren zatitxu batek gehiago balio jok Euskal Herri guztiak baino. Hango emakumeak, hango eguraldia... Hara, Batxi, ezkonge bazengoz, eta ipiniko baleutsuez aurrean emakume bi, biak bardin-bardinak, zuzen dakit esango zeunkela «niri ekatzu andaluziarra».

       Holako gauzak esan eta kantuak entzuten deitu deustena ez uste izan cadiztarren bat dela, ba oker zagoze. Bizkaiko herri barru-barrukoa da, euskaldun hutsa.

       Urten banaiz ni esaten noiz edo noiz Euzkadin be badagozela mediku bikainak, inginariak eta abar, nire hitza berehala estaltzen da honegaz: «Euskal Herrian ez bajagok gizon bat zuhurrik, gu ez bagozak inoiz izan ezebe», eta holakoak.

       Honeek gauza denok eta enparauak ezin aditurik zergatik diren, hahor ba ni nor naizen.

       Ez daukiet ezertariko amorrurik nik Espainiako biztanleei, euren kantuak musika onagaz joak izanez gero, atsegin jataz. Euren hizkerari be ez deutsat amorrurik, ostean ikusi zeinkez nire gelan espainierazko hiztegi ederrak ikasteko ahalik ondoen hizkera hori. Sarritan egon ohi naiz, eta zuek be ikusten nozue hizketan anaiak balira legez barruko andaluz, gailego eta enparauekin, eta itaundu eurei, eurak baino lekuko hoberik ez dozue idoroko-eta zelangoa naizen eurekin.

 

 

       Ni naizen legez dira abertzaleak bihotzez diren denak. Guk ez deutsogu amorrurik inori, eta esaten badabe gure etsaiek guk amorrua deutsegula, hahor argi zelan eurak geuri deuskuen.

       Gu ez gara izango arraza berarizko edo privilegiada. Gure herri denak be ez dau balioko Andaluziako zatitxu batek beste. Gure emakumeek ez dabe eukiko hangoek beste gatz. Gure abestiak ez dira izango hangoak lako gozoak. Eta azkenez, euskotar denok izango gara tentel batzuk... Egi-egia izango da hori denaori... baina orain itaun bat... Ondo deritzazue hortik zehar zabiltzan ardi galduak, ekinean ibiltea norberaren amagatik seme bat, edo norberen arrebagatik neba bat, edo norberen emazteagatik senar bat? Ez, ezta? Ez litzakizue atsegin izango zeuen emazte edo hurko batek zeuen zapitxuak eguzkitara ateratea.

       Horrexek baino min handiagoa damotsezue ba zuek zeuen ama aberri eder honi, izanik beronen zati txikitxu bat Andaluzia beren zezenlari guztiekin baino hobea, nire ustez.

       Gure herriak izan behar dau ba euskaldun on baten ahoan, ona. Gure emakumeak ez dira izango hain zoliak, baina bai onak. Zantarrerirako ez gara izango andaluziarrak lako zoliak, baina bai onak. Gure abestiak ez dira izango hain alaiak, baina bai onak.

       Azkenez gure aberri hau dena da ona biztanleen bihotzean hasita zoluetako lurraren bihotzeraino. Erbestezaleak, agur!

 

 

GENOA-TIK

1915eko martxoaren 29an

 

       Banekien... Gaur goizean ohetik jagiagaz batera badinost neure ontziburuak:

       — Batxi, zenbat diru beharko dozu hemen?

       — Ba, Don Rikardo, ez dakit. Ez dakigu zenbat egunean berton egongo garen be-eta.

       — A, oraingoan guztiz arin urtengo dogu hemendik eguraldi onak egiten baditu —dinost berak.

       Hau entzunik guztiz alai joan naiz herrira Joselito bigarren sukaldina atzetik dodala (zer hainbat gitxien bertora etorteko herri egokiagoa da herri hau, sarri etorteko baino, guretzat hornikarientzat).

       Handik lastertxoan badinost neure lagun Joselitok:

       — Jozú!, ¿qué é lo que se ve allí?

       «Nekatxin el amuzki!», dinot neure artean. «Zer dok hori?». Hor berrehunen bat gizon etozen kantu ikaragarrietan, eta ‘¡Viva el Sciopero! Gora oporketa!’, deiadarrez.

       Kaian egon diren italiar ontzi guztietara joanik hareetako itsaskide guztiek urtetan izan dabe ‘Gora oporra!’ zarataka, eta honetara berehala aldra hori hasi da, eta eurenagaz urten dabela uste izan dabenean, denok urten dabe Milano kalera handik manifestazzione edo arranoan joateko Genoako gobernadorearengana.

       Aldra horren aurretik joiazan janzki baltz eder, bonbin, erloju-kate eta eraztun ederrak atzamarretan eroazan morroi bi. Bata zen itsas-beharginen lehendakaria, bestea lehendakari-ordea. Honeek morroiok ziren horko Tejero eta enpaiduak legez, beharginen birrerosleak, eurok eraztun urrebitxizkoekin eta bien bitartean atzetik ekarren gizagia barru-prakak apurtuta haragiak agerian. Honeek dira morroiak inor ondo ipinteko burua gertu ipini ohi dabenak, inor txarto ikusteak zeregin handia emoten deutsenak, baina behinik behinean lehenengo euren opilari sua ezartzen deutsienak. Eurok behinik behinean janzki ederrak eta dirua ugari sakelean, eta bardintasuna prediku, eta ederki euren jarraileei izerdia edan.

       Gizon aldratik urtenda, neu egon naizen dendara sartu da lemari bat. Itsastar bikainen antza dauka beronek. Txakur handi baten ogia eskatu dau, eta denda-morroiak damotson arte itauntzen deutsat neuk:

       — Zer jazo jatzue holan ustez uste barik itsastarrok oporketara joateko?

       — Hara, neure adiskidea —dinost—, hamabi urte daroadaz Carmen ontzian. Guztiz ondo nabil barruan, gaur ontziburuak txanela margotzen agindu deust, eta etorri dira lagunak, pintura ontzi eta itsuskia uretara jaurti ondoren dinoste: «Tira geugaz», eta bultzaka atera nabe eta ez dakit ez zer eskatzen daben nire lagunok, ez nora goazen orain.

       — Orduan zuk ez dakizu zer erantzun, edozeinek zeozer itauntzen badeutsu...

       — Ez nik, ene gizontxoa, hareek gure aurretik doazenek jakingo dabe.

       Bertara dendara berehala etorri da emakume ez txiro ez aberats antzeko bat, eta gizon aldrari begira jarririk dino: «Ancora esta salvata la Italia». Lehen ezin ginen elikatu janarien salneurria hodoietan egoalako, hemen gagoz aspalditxuon erdia gari uruna eta erdia arroz uruna daben ogia irentsi ezinik, eta berau be 60 centessimi kiloa, eta oraintxe gagoz ondo, oraintxe salbatu da gure aberria! Ontzi barruetan gari zamakuntza osoak usteltzen nork hutsitu ez da-eta

       Ekarten badira baserrietatik pozik behar eginda berehala ontziok hutsituko leukiezen gizonak... oporra... ontziok aida batean hutsitutea nahi izanik, zama-jaubeari otuten bajako makina elektrikoekin hutsitutea... oporketa... hau esanda negar anpulu zoliak begietatik jaurti ondoren, emakumetxu horrek dino:

       — Eta barriz gehien jasan edo sufritzen dogunok geu, erdikook gara. Gu, ez garelako besteok legez ausartzen horma ertz batean limosna bat eskatzen, ez gaixotzen garenean gaixo-etxe batera joaten.

       Halantxe da, ene irakurle kutuna. Orain 50 egun urten ginen hemendik, eta hor hirurogei ontzi inguru egozan garidunak hutsituten hasi gabe. Euretarik gehienak oraindino hemen dira.

       Behinik behinean iraun duen hile bian hemen dagoz Castaño, Asuarca eta Otañez, horko Bilbaoko ontziak be. Zer balio dau flete edo eroan-ekarri sariak goitik ibiltea, ontziok hemen utzi behar badabez euren irabazi guztiak?

       Bilbaoko ontzijaube abertzaleak, pentsatu ondo nora botaten dozuezan ontziok.

       Hemen gaur itsastarrak dira oporkariak, eta honeei laguntzeko egun gitxi barru hor dira besteok be... eta salerostea lupuak jo daiala.

 

 

ALMERIA-TIK

1915eko apirilaren 14an

 

       Heldu ginen atzo hemengo portura, eta helduagaz batera, ikusirik ontzi honek bere atzean espaniar ikurrina ebala, bete zen gure ertza mutil eta neska kaskonduz, gehienok erdi biluzik, euren gorputzak hautsez beterik dabezela, inon diren dantzak egiten.

       Ezbeharrari barre egitea atsegin izan ohi jake askori, eta hori jazo zen atzo be. Batzuek lantzean ogi txatal bat, besteak txakur txiki bat jaurtiten eutsien, eta honen ordez inon diren gorabeherak eragiten eutsien gorputzei.

       Ez ziren mutil kaskonduak bakarrik, baita baziren emakume eta gizonak be. Ni be eurei begira nengoen, eta egia esateko, alde batetik euren txirotasunak errukitu ninduen, eta bestetik higuin hartu neban, ikusita hau moro nahasteko arraza hau hain ustelduta, hain atsituta. Euskotar emakumea, nahi gizona, nahi umea, goseak lehenago hilko litzake zirkilu batean, ontzi-ertzera etorrita hareek egin ebezan dantza zikinak egin baino.

       Negargarrizko herria deitu lekio herri honi beste alderdi batetik, itsastarrak herrietara heltzen garenean, egun itzelak itsasoan igaro ondoren, herrira joan ohi gara atsegin bila geure bideak pixka bat haizetuten geure ontzi barruko gela estuetatik urtenda. Baina honako herrietan, zelan atsegindu? Jesarten zara kefetegi batean, han jatortzuz hamar itsu, sei mantxo, lau betoker, hamazortzi atso ume txikiak lepoan dabezela. Honen hurrengo han jatortzu hamar-hamaika herren eta abar oinak dardarrez dabezela. Beharbada han jatortzu goizero kafea hartzen zagozala morroi bat bere zauriak erakusten, gero beste bat pattar usaindun arnasa atsituaz zeure aho-ahora limosna eske, eta ez daukazu beste urteerarik, edo ok egin higuinaren higuinaz, edo jagi eta aldegin beste toki batera. Bazoaz beste kafetegi batera, eta han jatortzuz ostera be, «baina, gizona, lehen eman badeutsut...», ez dabe ezer adituten, «socorro, cabayero, que estoy desfallecido».

       Niri neuri, atzo behinik behinean, edan nebazan kafea, gargardo eta enparauak, ozpin bihurtu jatazan ontzi barrura etorri orduko. Ez noa gehiago herrira.

 

LAPURRETAN... BAINA, ZEIN POLITO!

       Atzo gure ontzi gainean egozan bertako lanetarako hor hogeiren bat zorro harriketzaz. Bere albotxuan egoan jesarrita gizon bat, beti herrira adi. Halakoren batean, han dator mutil kozkor bat, eta dinotso:

       — Pare, ha dicho la mare que se vaya.

       — Dile a la mare que no voy —esanda, hasten jako mutiltxu horri ikatzarriak jaurtiten haserre bizian.

       Eta seme horrek kinuka inon diren barrabaskeriak egiten eutsazan aitari. Honek barriz besterik ez eban egiten harrika egin bere semeari baino, biraoka eta arramuskadaka. Denok gengozan ikaratuta ume hain lotsabakoa ikusita. Baina, bai lotsabakoa! Handik gerotxuago, mutilak berehala bete eban harrikatzez zorro handi bat aitak jaurti ebazan harriekin, eta etxera eroan eban. Aita-semeak elkar hartuta egozan.

 

 

IRLANDAKO ITSASOTIK

Itsas egunekotik hartua

1915eko apirilaren 24an

 

       Urten ginen Almeriatik 4.000 tona meagaz hil honen hamabostean, eta gaur 22an heldu gara Wolf Rock deritzon lurmuturrera. Ordutik hona sei egun dira, eta sei egun honeetan itsaskatu dogu ezertariko ezbeharrik baga.

 

ZAZPIGARREN EGUNA

       Egun honetan geunkan N.E.ko haize hotza, eta goizeko zortzietan, hartarako tramankuluekin jakin dogu non aurkitzen garen. Geure inguruan ikusten doguz ontzi asko; bi ezagunak, bata Wenceslao eta bestea Cartagenako Santa Florentina.

       Berehala ontziburuaren aginduz ipinten dira txanelak eskegita, badaezpadan. Gudontzi bi igaroten dira gure aurretik, eta agur dagitsegu geure ikurrinagaz. Eta beste bagarik, amaitzen dogu gaurko eguna itsasertz ezagutuaren alboan gelditurik.

 

ZORTZIGARREN EGUNA

       Aurre aldetiko haize motel eta euri lanparragaz emon geuntson hasiera gaurko egunari. Txanelak eskegita doaz, euren barruetan dabezela opil, ur eta eurak erabili edo atonduteko tramankulu denak.

       Laino itzalez estalirik ortzea ilundu jaku eguna, inondik ageri ez dela argitasun izpirik. Noizik behin igaroten da gure albotik ontziren bat argirik baga, eta besteren bat argindarrez alboak argiztuta, bere hizki handidun izena agerian dauela, ezagutu daien bere albotik igaroten diren guztiek. Argibakoak zein herritakoak diren badakigu, eta argidunak barriz erraz dira ezagutzen.

       Gure makinak bere burdinazko besoekin ezer ez balitz legez damotso betiko abiada ontziari, eta galdara-irakinak urrumaka daragoie euren eginbeharra beteten. Sugileek euren aurrean dihardue euren lan neketsuan, kedarra bezain baltz dabezela aurpegi eta eskuak. Lantzean palakada bat ikatz jaurti, eta guajiratxu bat abestu, eta gora urten eta ertzetara begiratu eta intziriz dino, «ay maresita de mi arma». Beste itsaskide guztiak kebide edo tximiniaren ondotxuan dagoz, denak ilun, esku bien artean burua dabela, Jaungoikoak daki zer gogoeta egiten.

       Gau honetan inork ez dau lorik egiten. Itsasoaren gainean ikusten diren baltzune guztiek beldurra damoskue. Ontziburua gau guztian dago oinen gainean, eta gertu makinako telegrafoa eskuan dauela, txistadarik txikienean makina gelditu, eta txanela batean itsaspekoaren albora joateko eta nondikoak garen jakinarazteko.

       Daukaguzen soinekorik onenak doguz aldean, eta erloju edo diru edo balioko gauzaren jaube denak aldean darabiltza. Agintariak begirik kendu barik dagoz aurrera adi. Ontziburua ez da kentzen bere tokitik.

       Goizeko ordubietan agertzen da hiru biztada daukazan itsasargi bat. Oraindino ez egun asko, hementxe joan zen hondora ontzi eder bat itsaspeko mina bat jota. Baina gu aurrera goaz, Ama Birjina dogu geure alde.

       Lauretan agertzen da beste argi bat eskumako aldetik. Alaitasunez beteten da agintarien bihotza argi hori ikusiz, argi horren ingurua arrisku handia dagoen tokia delako.

       Berehala ikusten da urpetik urteten legez argirik ederrena, bere urrezko argizpi ederrekin mundu guztia pozez beteten dauen eguzkia.

       Alaige eta beldurkoi gaua igaro arren, han jatorku eguzki alaia geure gorputzak sendotu eta geure gogoak poztuten. Betor bai argi eder maite hori!

       Eguraldi ederragaz eta haize pixka bat aurre aldetik dogula amaitu zen gaurko eguna, itsaskide denok lan baino lo beharrago dabela, denok aharrausika eta gogake.

 

BEDERATZIGARREN EGUNA

       Eguzki epel ederragaz eta eskuma aldeko haize apur bategaz emon geuntson hasiera gaurko egunari. Arratsalde guztian ez doguz ikusi ontzi txiki bi baino. Ikaratuta gagoz Liverpool ondoan hain itsasketa gitxi ikusteaz.

       Beti gagoz dardargainean noiz joko ete gaituen mina edo torpedoren batek, baina horregatino heltzen gara gaueko zortzietan Island of Man deritzon uhartera. Bederatzietan utzi dogu eskuma aldean Chicken Rock haitz-mokileko itsasargia.

       Hemendik oraindino 100 miliako bidea dago Ardrossan-era. Guztiok gagoz atzo baino pixka bat alaiago, itsaso honetan ur lohi-lohiak dagozelako eta uste dogu hor lohian itsaspekoak ez direla ibiliko eurak nahi daben legez.

       Heldu gara Ama Birjinari eskerrak gaur apirilaren 24an.

 

 

ARDROSSAN-DIK

1915eko apirilaren 26an

 

       Ardrossan deritzon Eskoziako portu ederrean gagoz. Huri guztiz polita da berau, han-hor txaletez beterik, honek esan gura dauela jende aberats asko bizi dela.

       Hemengo pertsonei berehala igarten jake ez direla ingelesen arrazakoak, pixka bat laburtxuagoak eta baltzarantxuagoak direlako. Emakumeak barriz guztiz dira lodikoteak eta kolore gorridunak, ez Ingalaterran legez luzenga eta argalak eta kolore zurbildunak. Ele edo berbetea be, eurona daukie ingelesaren antzik bape bakoa. Kantuak be bai.

       Ikusgarria da hemengo jendeak daukan erraztasuna gaita joteko, baina zelango gaita! Barre egingo zeunkie ikusiko bazenduez zahagi handi bat galtzarpean sorbaldatik eskegita, eta hor hogei giltzadun txilibitu bat eskuan. Lehenengo putz eginda morroiok zahagia handituten dabe, eta gero zahagiak berak joten dau txilibitua norberak nahi dauen legez. Putzak indartsu bage urtetea nahi denean, zahagiari sakatuten jako.

       Hurrengo euskal idazleen batzarrerako badaroat horreetariko gaita bat Urni Durangokoarentzat.

 

BARRABASKERIAK

       Heldu baino ez ginen egin, eta pozaren pozez gure morroiok garbitu ebezan hor ehunen bat kopako pattar. Gero gauaro oso ederra egoan legez, igon ontzi gainera eta han egin ebazan kitarra jotze itzelak.

       Han baikotzak berea jaurtiten eban. Hogeita sei gizonetik bi ez gara herri batekoak, bata besteagandik urrunetakoak gara denok.

       Horregatik, ene irakurle anaiak, holan pattar pixka bat edanda abestuten dabiltzanean itsastarrak, barreak egingo zeunkez eurei entzuten:

       Batek:       ¡Ay!... ¡ay!... ¡ay! Tres años de cárcel

                     y un día en capiya.

       Besteak:       Homes e mulheres, rapazes e tódo

                     poden ver a dote que o deu meu sogra.

       Besteak:       A Valensia m-han portal

                     em robaren els diners

       Besteak:       Aitite dala tutulunberde

                     amama dala mazusta.

       Abesti guzti honeek eta beste asko nahastatuta. Ez da nahaste barregarria?

 

GIZONAK BEHAR DIRA

       Bi mila gizon behar dabezela esan dabe Ingalaterrako ontzijaubeek, ontziok behar den legez ibili daitezen. Estura garratzak igaroten ditu hemengo itsasketak gizonik ezagaz.

 

HIRU ONTZI LOTUTA

       Ardrossanen dagoz lotuta hiru ontzi gizonik ez daukielako. Ontziburuak esan deuskunez, pozik ordainduko leukiez 46 laurleko. Baina ez daukie itxaropenik, langilea urri ei da-eta.

 

HIRU ITSASPEKO

       Hemen egon dira horretariko hiru, argindarra hartzen. Indar hau jatorkie indarretxe handi batetik hari lodi batzuen bidez. Euren ontziak bete dabezenean, itsasora urten dira. Eurotarik bat gauean atzera etorri da.

 

SOLDADUAK

       Asko dabiltza hemen kalerik kale, eta portua barriz gudontziz beterik dago. Alaiak dira eurak goizetan joten dabezen musika-hotsak.

       Gizonak gonekin eta emakumeak... Inoiz ez zenduen ikusiko gizonik gonekin, ezta? Ba, hona etorriko bazintzakez ikusiko zeunkiez gizonak belaunetarainoko gona izurdunekin. Emakumeak, zuzen dakit gizonek gonak dabilezen tokian eurek prakak erabiliko dabezela. Hau dok arranokeria!

       Oraintxe gomutatu naiz barriz neu be geure herriko Kirtengoiti-ko Merkurio-gaz. Honek ez eukazan praka batzuk baino, eta noizik behin Abarka bere atsoak garbitzen eutsazanean, harik eta gakoan lehortu edo higaitu arte, gona gorri atzetik irrikilu zabaldun bategaz ekiten eutsan koltzan artaburuak zuritzen. Behinola hauteskundeez hitz egiten etorri jakozan agenteak, hauek laster zirela-eta. Eta berak esaten eutsen hareei koltzako leihotik:

       — Ez dau etxean Merkurio, Gernikara joan da.

       — Baina, gizona, geuk badakigu zeu zarena, ezagutzen dogu zure hitza.

       — Horra, ez naiz ba! —esanez etorri zen atera zapi handi bat buruan ipinita—. Soinekoetan ez deustazue igarten Abarka naizela?

 

 

GLASGOW-TIK

1915eko maiatzaren 11n

 

       Gaur goizeko zortzietan urten gara Glasgowtik Genoarako. Agurka geratu jataz Jon, Anes, Kandika, neure adiskide zintzo Oriñon, Salvadora eta Pobeña ontzietan dabiltzanak. Ez dira bakarrik nire adiskideak, aberriarenak be badira zintzo-zintzoak, batez be Oriñon-go Jon bikaina. Agur ba, mutilak! Zuekin batera bardin agur dagitset hor Euzkadin milaka dagozen neure anaia kutunei. Jakingo dozue nire barri ostera be Jaungoikoak nahi badau.

       Itsaso arriskuz betekotik goaz, baina Ama Birjina da gure aldez, eta orain arte legez helduko gara gu ostera be goazen tokira beren eskerragaz batera.

       Ibaian behera goaz, eta ibai ertzetako ontzigintzetan ez da besterik ageri gudontzi barria baino. John Brown and C.º ontzigintzan dagoz oraindino uretara jaurti barik lau itsaspeko eta lau kanoiontzi, eta uretan akorazatu bat guztiz handi eta ederra, gertu noiznahi urteteko. Bere albotxuan beste ‘dreadnought’ bi, gitxi falta jakela amaitzeko. Honeez gainera dagoz lau kanoiontzi, eta bi itsaspeko gertu gudara joateko.

       John B. C.º ontzigintza baino itsasorago dago Deaslow deritzon beste ontzigintza bat, eta hemen dagoz ia amaituan lau kanoiontzi, akorazatu bat eta itsaspeko bat. Eta uretan, gudarako gertu, ‘dreadnought’ bat eta lantxa kanoidunak. Deaslow ontzigintza utzi atzetik eta berehala aurkitzen da Glasgow Corporation Bewage Purification Works deritzon fabrika handia. Hau utzi eta beste ontzigintza bat dago eskumatik; bertan lau zamaontzi egiten dihardue. Gerotxuago idoroten doguz ibai ertzean harri-mokil handi baten atzetxuan beste ontzigintza bi. Bertan ageri dira hor hamabiren bat ontzi barri, uretan eta lehorrean, seguru ez dakit gudontziak ala merkanteak diren.

       Hau utzi atzetik eta agertzen jakuz hainbat baserrietxe, eta ibaiertzean hainbat ardi, txahal, oilo eta faisan deritzen hegaztiak. Baserriok utziagaz batera agertzen dira huri alai eder bi ezkerretik eta eskumatik etxe eder eta zuhaitzez beteriko kaleekin.

       Honeek atzetik doguz agertzen garenean ostera be hainbat ontzigintza eta fabrika dagoen herri eder batera. Bertan dakuskuz hainbat bidaiari-ontzi eta osterantzekoak. Huri eder honetatik igarokaldian joale alaiek daragoie joten eliza denetan. Bederatziak dira.

       Hamarretan urten gara itsaso zabalera, eta hantxe gelditurik utzi dogu praktikoa, berari emonik geure eskutitzak sendientzat, eta zuentzat, abertzale anaientzat. Idazkitxu hau be berak daroa. Uste dot jaurtiko dauela idazki-kutxara.

       Agur ba neure kutunak, Genoara arte, Jaungoikoak nahi badau.

       Oraingoxe daroaguz eskegita geure txanelak, gertu ezer jazoko balitz.

 

 

GENOA-TIK

1915eko maiatzaren 23 eta 31n
eta ekainaren 3an

 

       Bart gaueko hamabietan erregeak ipini ebazan gudapean Austria ondoan Italiak daukazan 10 probintzia.

       Adriatiko itsasora emoten daben gaztelu denak dagoz gertu etsaiari aurpegi emoteko.

       Italia guztiko gudaroste eta gudontzi denak izan dira gertuak, eta zaldiak eta burdiak batzen dabiltza gaur, gudaketara eroateko. Lehenengo eta bigarren mailako gudalgai denek daukie ordena bihar goizeko lehenengo orduan agertu daitezela bakoitza beren aldratara.

 

EGUNKARI GUZTIEN LANA

       Egunkari guztiek dihardue herriari abertzaletasuna sartzen edo idazki aberkoiak idazten. Hara, honeetariko hitzak dinoez askok:

       Italiako semeak, gaur deiez daukazue aberria, eta ez eiozue belarririk itxi bere deiari, hornitu eizuez ezpataz zeuen eskuak eta zoaze zeuen erregeak dei egiten deutsuen tokira. Zuek eskuan darabilzuen ezpatak eragingo deutso behar den alderantz justiziaren balantzari. Geureak dira ba Austria pean aspalditxuon dagozen herri zati bila goazenak, eta goazen bertara geure hiru kolorekoa bertako biztanleei erakusten, eta seguru dakigu besoak zabalik hartuko gaituezena, hareek geu legez bardin kanpotarrak edo geuk ikasi genduen hizkera bardina amatxuen altzoan ikasi eben anaiek.

 

FRANTZIAR GUDONTZI BAT

       Dago Genoako kaiaren aurrean itxi eragiten hemen dagozen bidaiari-ontzi alemanei. Honeei esango deutsiee bihar edo etzi, edo geratzen dira prisionero, edo osterantzean doazela beste kai batera eta, jakina!, urteten ausartuten badira berehala atrapatuko dabezela gudontzi handi horreek, eta urteten ez badabe atrapatuta dagoz. Hainbat bidaiari-ontzi dagoz hemen, behinik behin 20 baino gehiago aleman eta austriar.

 

KONTRABANDOA AGERIAN

       Espainiar ontzi batean atzo iharduen jaboi eta olio eta ikupasa kajak hutsituten eta hareetariko kaja bat wagoi edo burdian ipinikeran apurtu zen eta 200 errebolber browning urten ziren bertatik. Ontzi horrek ekarri ditu hor 250en bat kaja, eta dinoenez denetan ei dagoz errebolberrak jaboi eta iku eta maspasekin nahastatuta. Suitzarako joiazan kajok, baina denok dakigu gero nora joango ziren Suitzatik.

 

TRIESTEKO ITALIARRAK

       Guda usaina asmatuagaz batera Austriako gobernuak jaurti ditu hainbat sendi Trieste eta beste herrietan egozanak. Dena bertan behera utzirik ihesi beharra euki daben legez, askok guztizko negargarrizko koadroak ikusten dira tren eta geltokietan, batez be txiroekin. Austriarrek agindu ei dabe ez katilu bete salda emoteko hareei italiar gizajoei.

 

DENA ZARATA ETA ABARROTSA

       Gaur besterik ez da entzuten Genoa guztian; kalerik kale jende aldra ikaragarriak, ikurrinak lepoan dabezela, Gora Italia! deiadarka. Goizeko seietatik eta eguerdira, bost berarizko tren hogeita hamar etxetik bakoitzak dabezela igaro dira soldaduz beterik. Burdi guztiak ikurrin eta lorez beterik eroan dabez.

       Ontzi hau be bete jaku berehala morroiz eta, jakina!, hor zortzi laurleko balio dauen gauzak saltzen izan dabez bostegatik, bihar gudara doazela esanda. Barregarriena izan da neuri jazo jatana. Han joian harakina txahal oso bategaz.

       — Baina, gizona, zertarako horrenbeste okela, egiten dauen beroagaz?

       — Hara, bihar ateak itxi behar dodaz eta zu heldu zarela jakin dodanean pentsatu dot zeuri emotea neuri kosta jatan salneurrian, eta hahor daukazu.

       Handik gerotxuagoan han jatort arrautzeroa 24 oilo eta 800 arrautzagaz:

       — Zertarako, arranoa, horrenbeste arrautza eta oilo?

       — Merke dozak eta jango dozuez —dinost berak, eta han doa ben-ben herrira.

       Gerotxuago non ikusten dodan okina hiru zorro ogigaz, gerotxuago Bachicha oskilariaren burua burdi bete aza eta idar eta abarrakeriagaz.

       — Hartuizuz —dinost berak—. Gure Bachicha bihar doan legez, ateak ixten goaz.

       Arranoa! Guda ikusi dabenean honeei jazo jake gure herriko txirloiari legez Halley kometa ikusi ebanean. Harek be seko traste guztiak edari truke saldu ondoren, azkenean salgai ipini ebazan atsoa eta amaginarreba, eta honeek inork ez ebazan erosi nahi. Azkenean burdi zahar batean erabili ebazan kalerik kale, «nork gura ditu sardina freskoak?» deiadarka.

 

TRANBIAN

       Hiru bidaiari-ontzi aleman dagoz hemen loturik guda hasi zenik eta hona. Antzinako sorginen ipuinak lakoak zabaldu dira euretaz. Hainbat kanoi ei daukie bodegatan, haribako telefonoa kezuloaren barruan, dinamitagaz beteta ei daukiez ontziko zulo denak, usterik gitxien denean uzten da eraginda Genoako huri dena apurtzeko. Horregatik hain daukotse beldur ikaragarria ontzioi, ze inor ez da bertaratuten ausartetan. Atzo otu jakon gure ontziko germanofilo bati ontzi horretako agintariari bostekoa estuten joan behar ebala. Baina zein txanelero eroan? Ez egoan Genoako kai guztian ontzi horren albora joan nahi ebanik.

       Gaur goizean neure adiskide bat eta ni sartu gara piperra baino serioago tranbia batean, geure hartu-emonez gabiltzala hizketan euskaraz, badinost nire alboan joian zaldun batek:

       — Jaunak, esango deustazue, arren, nondarrak zarien?

       — Zer ba?

       — Zeuen hizketaren tintitxu bat be ez dodalako aditzen.

       — Ba, gu alemanak gara —dinotso nire lagunak mututu barik.

       — Alemanak?

       — Bai, ene gizontxua.

        Honetan hasi dira burdian joiazan denak isilik natuetan eta isil-isilik lantzean batek urtetan. Hemengo Piazza Principe-ra heldu gareneko gure bagoi hori dena hutsitu da. Orduan dinost nire lagunak:

       — Tira, Batxi, luzetu oinok —eta horrelaxe heldu gara etzunda tenpleu ontzi hegaleraino.

       Jaitsi garenean dinosku txarteleroak:

       — Adio, figli di cane.

       Hahori dok hitza! Baina geurea errua guzurra esan dogulako.

 

ITALIA ETA GUDA

       Genoako berrogei abadek eskatu dabe Austriaren aurka borroka joateko tokia. Erromako gobernuak eskerrak emon ondoren esan deutse doazela Gurutze Gorrira, eta bertan bete daiela euren eginkizun santua.

       Eliza guztiak dagoz oraingoan beterik, euretan dagoen sartu-urtenak ez dauka neurririk, batez be soldadu asko santuaren aurrean belauniko otoi egiten.

       Ehun mila laurleko agindu ditu hemengo aberats batek lehenengo austriarraren guda-ikurrina atrapaten daben soldaduarentzat.

       Torino deritzon hurian atrapatu eben atzo hogei urteko neskatila bat gudari jantzita bagoian beste gudari aldraren artean. Agertu zenean poliziburuaren aurrera, negarrez belaunikoturik eskatu eutsan utzi daiola joaten bere bidean bere senargaia eta neba denak joan direla-eta. Ez eutsien utzi, eta gaur heldu da neskatila hori hona (ba hemengoa da) eta geltokian euki ditu bi mila lagun baino gehiago txalokatzeko utzi eragiten.

       Euren burua erahilten dabenak asko dira aspalditxuon Italia guztian, batez be gudarien sendien artean. Hau ikusirik, erregeak errukiturik agindu deutse egunkari denei egin daiela ahalegina hainbat hitzik gozoenekin albisteak argitaltzea, sendien bihotzak nahigabetu beharrean poztu eta atsegintzeko.

       Gudarien sendiei sorospena emoteko hemengo Udalak erakunde bat asmatu eban, eta gaur artean batu daben kopurua da laurlekuak 358.135.

       Hemengo gotzai jaunari arrenez eskatu deutso Genoako alkateak Korpus Kristiko prozesinoa ez daiela egin kalerik kale aurten, eguraldi ona egin arren be. Honek erantzun deutso berarizko eskutitz batean, eliza barruan egingo dela ateetatik ezertarako urten barik.

       Atzo urten eben hemendik hainbat trenek tramankulu eta gizonez beterik. Negar zoliak egiten ebezan Milano deritzon kaleko emakume eta neskatilek ikusirik geldiro-geldiro euren aurretik trenak joaten. Aberriak hor gure herrietan bagoian eroaten dabezen legez eroezen gudariok. Hirugarren klaseko burdirik be ez egoan hareentzat, zaldiak eta txahalak eroaten diren bagoiak azpitik galtzuagaz baino. Denek iritzi eutsen txarto gudariak eroateko modu itsusi horri. Halan eta guztiz be, gehienak alai joiazen, batzuk «Gora!» deiadarka eta beste batzuk abesti aberkoiak kantuka. Bai, ene irakurle, italiarrak hor dira kantuka. Hara zelan:

                     Trieste e Trentino

                     será italiano

                     per forza del cannon...

 

* * *

 

       Bien bitartean gu eusko-odoldunok adi gagoz munduko estatuek daroen bideari, bakoitza bere himnoak abesturik hor dabiltza hilten gudan, eta guda hori noren erruz den inork ez daki, denok bata bestearen erru emoten dabelako.

       Hortik da ezagun guda ona ez dena denok dakiela, asmatu dabenek berberek be inori errua ezarririk eskuak garbitu nahi dabezelako.

       Guda balitzate gauza on bat, denok ibiliko litzatez esaten elkarri «neu naiz hori asmatu dodana» eta abar, baina orain ezagun da asmatzailea bera be lotsatuta dagoela asmatu dauen horregaz.

       Gu euskotarrok be, gomuta gaitezan eta ahalegindu gaitezan be geure aberri ederra askatuten, baina kaiolekin ametsetarik egin barik, inor hiltea pentsatu barik, eta honetara lortuten badogu geure gura izana, ikasgai bat emongo deutsegu XX. gizaldian elkar erahilketa itzela asmatu dabenei eta ilustrazino eta aurrerapidean gorengo mailan egon direla uste izan daben estatu handiei.

 

 

MAZARRON-DIK

1915eko ekainaren 6an

 

       Sarritan esan ohi eustan txikitxua nintzenean neure amak:

       — Batxi, emoten deutsudan sartadagaz, bazoaz Murtziaraino.

       Nik orduan uste izaten neban guztizko urrun egoala herri arrano hau, eta pentsamendu garratzak egin be bai, zelango herriren bat ez ete den.

       Horra nondik, handia hazi naizenean noizik behinean ikusi beharra heldu jatan, baina behinik behinean Murtzia guztia Mazarron lakoa bada, ez ikusteko hobea da.

       Joan naiz gaur herrira eta atzetik izan dodaz hor ehunen bat mutil txiki ingelesa naizelakoan, «Johnny, givi guan penny» esaten. Arraioa!

       — Ni ez banok ingelesa, ni euskalduna banok.

       — ¿E usté basco? ¿Ese pueblo no é inglé? —dinost agure batek.

       — Ez dozu ikusten ba gure ontziak ze ikurrin daukan atzean? Hortxe da ezagun ingelesak ez garela.

       Karabinero batek dinost orduan:

       — Aquí casi toda es gente que no sabe de letra y por eso no conoce la bandera.

       Zeuen ikurrina be ez dozue ezagututen? Gero etorriko zarie gu ilustretan hara gure herrira zuen ikurrina larregi be bazter guztietan ezagutzen daben tokira.

       Orain bederatzi hilabete geure ontzia zamatu zen meatzez hemen. Ordutik eta hona besterik ez da zamatu. Mutilak, hemen jagok gosea!