Juan Bautista Bilbao «Batxi»

 

HAU MUNDU ARRANO HAU

 

 

 

 

Fitxategi hau “liburu-e” bildumako alea da,
liburu elektronikoen irakurgailurako prestatua.
 
Liburu gehiago eskuratzeko:
             
http://armiarma.com/liburu-e

 

 

 

 

 

Iturria: Hau mundu arrano hau, [http://www.susa-literatura.com/cgi-bin/liburuak.pl?lib=narr27] J.B. Bilbao Batxi (Koldo Izagirreren eta Iñigo Aranbarriren edizioa). Susa, 1997

 

http://klasikoak.armiarma.com/

 

Egileari buruzko informazioa:

       http://zubitegia.armiarma.com/egileak/00279.htm

 

 

BATXI, IDAZLE EZEZAGUNA

 

       Nor ote da hildakoan Kepa Enbeitak lantua jotzen dion hau?

       Nor ote da euskal literaturaren historiaz egin diren liburu guztietan aipurik ere merezi ez duen idazle hau?

       Nor ote da bera ez dagoelako euskal idazleen lehen batzarra atzeratu egiten duten hau?

       Nor ote da Kirikiñok «idazle errimea» esaten dion hau?

       Nor ote da libururik gabeko idazle hau?

       Nor ote da Batxi?

       Bayo itsasontziak mina bat jo zuen 1916ko urtarrilaren 16an, Palice-tik 40 miliara. Bayo, Lezama y Compañia etxeko ontzitik marinel bakarra salbatu zen, pilotua. Josu Azkune Markaida algortarrak 27 urte zituen eta pilotari ezaguna zen, Algorteño:

       «Ontzia aida batean urperatu zen oso apurtuta, barruan egozanei ezertariko astirik emon barik, eta berori urten zen ur azalera zori ikaragarriz» emanen die berria Kirikiñok Euzkadi egunkariko irakurleei.

       Batxi bere gelan harrapatu bide zuen, kamainatik jagita, irakurtzen edo idazten. Hala egoten omen ohi zen egunero, goizeko seietatik bederatziak aldera arte.

       Nor ote zen bere familiaren alde Euzkadi egunkariak diru-bilketa berezi bat antolatu zion hura?

       Nor ote zen bere heriotzan eginiko oroigarrian «euskeldun zintzo eta hizlari sutsua» esaten zitzaion hura?

       Nor ote zen hain kronika ederrak idazten zituen gazte hura?

       Juan Bautista (Batxi bere kroniketan, Jon Ugutz aipamen aberkoietan) Bilbao Elgezabal Gernikan bizi zen, bertako batzokiko bazkide zen, eta noizean behin Erandio Behera ere hurbiltzen zen. Hau bere idazkietarik atera ahal izan genuen. Euzkadi-k eskaini zizkion eskelatik eta oroigarrizko artikuluetarik jakin ahal izan genuen 28 urte zituela hil zenean, hiru alabaren aita izanik.

       Gernikarra zelakoan, Derioko apaiztegi izandakora jo genuen, Bizkaiko artxibategian miatzeko. Baina bertan gerraondoko datuak baino biltzen ez direla jakin genuen. Gernikan berriz... Gernika erraustua izan zen. Gernikan ez dago historia egiterik. Familiak ordea oso hari mehea eta nahasia eskaintzen zigun: Bilbao abizena zuten hiru emakumezko! Hildako senide bat ere bazuela jakin genuen, amarekin Barakaldotik joan zelako Abandoko San Vicente elizan egin ziren hileta-elizkizunetara. Baina hau arreba zuen, zail samarra lanerako. Bigarren abizena Bilbao zuten gernikar guztiei dei bat egitea ere sortu zitzaigun...

       Vicente del Palaciok, historialari on gisa, barre egin zuen gure metodologiaz. Alde batetik ez genekien Gernika erraustua bai baina ez hainbeste, izan zela: faxistak sartu zirenean, ia alderdi politiko guztien bazkide zerrendak aurkitu zituzten egoitzetan, gaur egun kontsultagarri direnak. Bestetik, Batxiren aita ager zitekeen lehen hauteskunde zerrendetan, hautesle. Gernikako epaitegira jo genuen.

       — Egunon, begira... Bilbao baten bila gabiltza...

       — Izena?

       — Ez dakigu... egia esan bere semearen arrastoaren atzetik gabiltza...

       — Zer izena zuen semeak?

       — Juan Bautista, marinel bat, ito egin zen 1916an...

       — Nire aitita! —esaten digu barrez Miren Izarra Bilbaok, Gernikako epaitegira Bilbotik etorri berri.

       Juan Bautista Bilbao Elgezabal 1887an jaio zen, irailaren zazpiko ilunabarreko zortzietan. Aita, Saturnino, kaxakoa zen, hogeita hiru urtekoa orduan, eta Arratzuko errementaria. Gure idazlea, beraz, ez zen gernikarra, Arratzuko errementariarenekoa baizik. Ama, Ana Josefa, Lumokoa zuen. Egia esan, Batxik berak ematen digu honen berri Herri sekulakue! izeneko ipuinean, Arratzun Goro-Etxabarri deritzon etxea aipatzen duela, «nire aitaren sutegia». Baina Batxiren teknikaren ezaugarri hau, fikzioari datu biografikoak txertatzea, gerora ohartemanen genuen.

       Ez dakigu gauza handirik idazlearen haurtzaroaz. Irakurzale amorratua izan arren, ez bide zuen itsas ikasketarik egin: maiordomo —hornikari idatziko du berak beti— ibili izan zen ontzietan. Bere azken kroniketarik batean «hamazazpi urte daroadaz ur gainean» aitortzen dio Kirikiñori. Gazterik hasi zen beraz txo bezala, hamaika urteko zela edo. Hemezortzi urte zituela izan zen guraso aurrenekoz. Jesusa Zabala Bilbao zuen emazte, mendatarra. Goiztua, azkarra, urduria, Sabino Aranaren zirkulukoa zen Gernikan. Maisuaren gutunak ere ba omen ziren Batxiren etxean, gerran galdu zirenak. Aranak denboraldiak egiten zituen bertan, eta haren tertuliako izanen zen noski, hamalau-hamabost bat urte zituela.

                     Hain pozik heldu nintzan

                     Bilboko ibaira

                     Baina joan e’in behar

                     Urezko zelaira.

                     Ugazabak bidaldu

                     Gaitu Cardiff-era

                     Zama hartuta joateko

                     Amerika aldera

       Burdinaren esportazioak behera jo zuenean bertan lehertu zen Mundu Gerra, irabazi errazen Bilbao anglofiloa sortzeko. Nabierek mozkin gaitzak egin zituzten neutraltasun plantan batarekin eta bestearekin trafikatuz, Ingalaterrarekin bereziki. Ingalaterra, kontuan har dezagun, beligerantea zen. Fleten prezioak oso gora egin zuen, arriskua estakuru. Cardiff-era eginiko itsasketa bakarrean amortizatzen zen ontzia 1915-16 urteetan. Bat-ek, Uriarte-k, Vascongada-k, Bilbaina-k, Nervion-ek, Sota-k... irabazi itzelak izan zituzten. Printzipioekiko eta pertsonenganako urrikirik gabeko merkataritza honen ondorioz Bizkaiko itsasetxeen 59 ontzi galdu ziren, 100 marineletik gora ito. Baina arriskuak merezi zuen. Sota y Aznar konpainiak %6ko mozkinak zeuzkan 1910ean; %112koak 1916an. Ramon de la Sotak «Knight Commander of the British Empire» titulua hartu zuen, Britainia Handiko gobernuak emana. Bizkaiko nabieren inperioaren biktima izan zen gure idazlea, halakoaren kontzientziarik ez zeukan arren: Euskal Herria jo gabe eman zuen 1915 osoa, portuz portu.

                     Negua igaroteko

                     Neukan ba ustia

                     Ekarririk ontzira

                     Sendi ta emaztia,

                     Eta iketzaz berotu

                     Merke zubetia

                     Itsastarrek ederto

                     Jokosten tronpia!

       1936ko gerra heldu zelarik, Jesusa Zabala alargunak Bilbora alde egin zuen, alabak bonbardaketatik salbatuz. Bertan bizi izan zen 1948an hil zen arte, 65 urte zituela. Bere alabak, Jesusa, Marina eta Miren, bizi dira oraindik.

 

 

Langile zintzoa

 

       Ume kozkorretik ontzietan ibili izanak irudi luke eman behar ziokeela zapalduaren kontzientzia nolabaiteko bat. Inoiz halakorik izan bazuen, arrastorik ez uzteraino ezabatu zitzaion. 1914ko apiril-maiatzean zamako itsasontzietan zebiltzan marinelek greba egin zuten, oporra, beren eskubideak aldarrikatzeko (bazekiten, edo sumatzen zuten, nolako irabaziak ekartzen zizkieten ugazabei). Maritima Nervion-eko marinelek hasi zuten greba, Cardiff-en hain zuzen. Bertan zegoen Batxi, Barry Dock-en. Ez du inorekin haserretu nahi, baina oldozmen orokor bat eskaintzen digu:

       «Nik dinodana ez da besterik euskotar onagan ez dagoela opor egitea, ez ugazabaren aurka joatea, baketsuak eta beharginak garelako, ondo begiratuak izaten garelako munduko toki guztietan».

       Ez zen bakarra hala pentsatzen zuena. Ez behintzat Sotarenean, orduan zebilen konpainian:

       «Sotaren etxeko ontzietan gabiltzanoi deuskue gorroto handia. Kirten batzuk ei gara gu, halan dinoe eurek».

       Esan ohi da Sotarenean langile «seguruak» kontratatzen zirela, Alderdiak gomendatuak. Euskalduna ontziolan, langileek lepoan hartuta paseatzen zuten Sota jauna botadura bakoitzaren ondoren, urte haietan. Iraultza Sobietikoa ez da agerian azaldu oraino, urte batzuk beharko dira ELA sortzeko, sozialistek Enkarterrian baino ez daukate indarrik, eta atzerritar antieuskaltzale bezala hartzen dituzte nazionalistek... Batxi Bilbao eusko-langile zintzoaren eredua zatekeen. Errumaniaz ari delarik, gomutatzen da behin hango sozialistek protesta egin zutela Bartzelonan Ferrer i Guardia fusilatu zutenean. Gure idazlea trufatu egiten da jator asko aldra builoso haietaz, gudarostea kalera orduko hanka-jokoa egiten omen zutelako, Danubioko kaietan ikusi ahal izan zuenez. Baina ideologiaz atzerakoia bazen ere gizarte arloan, bere bizi-grinak eta bere umoreak langile xumeengana makurtzen zuten, haiekin nahi zuen atzerriko portuetan tabernara...

 

 

Idazle eragilea

 

       Nortasun alaikoa izan behar zuen, inondik ere. Portuetan erositako tabakoz betea azaltzen zen beti, Kirikiñok erretzen zituen onenak Batxik ekarriak ziren. Semetzat hartua bezala zeukan mañariarrak, beti haren berri ematen, beti hark igorritako lanak goraipatzen, beti haren begira, noiz azalduko makila edo kapelua edo txilibitua eskuan, berak antolaturiko lehiaketako sari gisa: nola esan euskaraz...? Maite zuten idazleek ere, hilondoko telegramak eta doluminak ikusi besterik ez dago Aranaren oinordeko zen Luis Eleizaldek heriotza albistea Euzkadi-n eman orduko. Dohain guztiak zeuzkan, beraz, idazle txarra izateko, bileretan ezinbesteko bezala idazterakoan sobera arin, sobera bizi, sobera trufazalearen juzkua egiten ahal zaio itxura batean.

       Nonbaiten izan behar du argazki batek, atera egin zuten-eta, udaletxe alboko horma ondoan, harrizko jesarleku bat zen tokian: Zornotzan, Euzkeldun Batzokija-tik ber-bertan zegoen Bernarta Aurtenetxe-ren jatetxean 1914ko urriaren 25ean egin zen euskal idazleen bilera historiko hartara berandu iritsi zen gure marinela, Abrako bokalean eman behar izan baitzuen gaua bere ontziak. Noiz helduko, hogeita hamabi lagun zituen zain, urrunetik etorriak batzuk. «Bake eta armorio santu batean» bazkaldu zuten noizbait, gogotik hitz egin zen —aho batez onartuko da Isaak Lopez Mendizabalen proposamena, alegia, gerran zauritu eta Parisko ospitaleetan ziren Iparraldeko anaiei euskal egunkari, aldizkari eta liburuak igortzea— eta denek Batxik ekarritako txokorrak piztutakoan hitza hartu zuen itsasturiak: bakoitzak honenbeste hilero emanen lukeenaz euskarazko orriak argitaldu behar omen ziren baserritarren artean zabaltzeko, Aberriarekikoak ikas zitzaten. Gaztea, kementsua, borondatez betea, antolatzaile bat ematen du. Harrigarria da ordea Batxi Bilbao. Bazkari azkenean, zutitu eta itsasoko bakartaldietan eginiko poema batzuk irakurtzen ditu. Hunkituak uzten ditu denak. «Honek Batxik hautsak daukoz», dio Kirikiñok.

 

 

Munduaren kronikaria

 

       Bazeukan Batxik, espiritu jostalariaz gainera, idazletasunaren kontzientzia, egilearen harrotasuna, autoriaren kezka. Behin eta birritan idazten du Napartarra-ra eta Euzkadi-ra bere lanak zertan diren, zergatik ez diren argitaratu, nolatan atzeratzen diren hainbeste... Eta badaki euskarazko kazetaritza ito egiten dela oilolurrean. Maiz erabiliko duen jukutria, besteren ahoan jartzen du, eta Glasgow-n, autokritika izan behar duena:

       «Gaur neure ontziko agintari gurenak deiturik esan deust:

       — Batxi.

       — Zer nahi dozu?

       — Egunoro erosten dot zuen eguneroko Euzkadi eta ikaratuta nago Europan dabilen guda negargarriari begiratuta be, zuek zelan zabiltzen oraindino.

       — Zer ba? —dinotsot neuk.

       — Ba zuek, euskal idazleok, (...) lekurik onenean bateko amaginarreba, besteko astarra, besteko katarra...»

       Abiada gorrian egiten ari zen idazlea genuen, eta bere lan batzuek harrigarrizko heldutasuna erakusten dute. Idazle ugaria zen, ia berrehun kolaborazio egin zituen bi urteren buruan: 1913ko abenduan argitaratu zen bere lehen lana, eta 1916ko urtarrilean azkena. Hiru atal nagusitan sailka genitzake bere hizlauzko idazlanak: bertako kronikak, ipuin saioak, atzerriko kronikak.

       Busturiatik eta Arbatzegitik eginiko kronikak bertako zertzeladaz beteak daude, baina bereziki Gernika inguruko bizitza politikoko gora-beherez, orduko erregionalisten egitateak —«piparpotoak» esaten die karlistei— kritikatuz eta abertzaleenak goratuz. Oso lan interesgarriak dira garaiko giroa ezagutzeko, baina alderdikoiak eta publizitatekoak dira guztiz, aldian behin bere zorroztasunak eta bere senak koadro zorrotz eta kritikorik eragiten dioten arren —«Alderdiak ahaztuta gaukaz»—, Barakaldoko batzokira eginiko bisita deskribatzen digunean bezala.

       Ipuinak ostera —Euzkadiko ipuñak eta Herri seku-lakue!— saio moduan agertzen dituela esan genezake, detaile autobiografikoak asmatuekin nahasiz. Bitxia du umorea, konplexubakoa askotan. Baina ez du hori bere bidea, ez teknikaren zabarragatik, ez egituraren xingleagatik, ez gaiaren folklorikotasunagatik.

       Atzerriko kronikak dira, zalantzarik gabe, Batxi Bilbaoren lan nagusia, eta arrazoi askorengatik. Atzerrian, Europako portuetan, Batxi libre zegoen, Mazarron-en ez zegoen batzokirik, Cardiff-en ez zituen karlistak pairatu behar, Savona-n ez zegoen Gernikako feriarik. Distantziak libreago egiten du Batxi idazlea. Abertzale sutsua eta maiz topikoa baldin bada ere, Bilbaok lortzen du bere kutsu militantea eta bere proselitismoa arintzea munduan barrena dabilenean, idazki publizitarioak egitetik kronika deskriptiboak egitera pasa da. Subjektiboak, jakina, baina ironiaz eta aldi berean maitasunez beteak, ideologiaz haratagoko hurbiltasun batean, lantzean behin Aberriaganako maitasunak, konparazioneak eta mesprezuak egitera ekarri arren. Munduko portuetan ateratzen ditu zakukoak: pertsonaiak atzeman eta marrazteko trebetasuna, hizketan jartzeko grazia, ekintzak girotzeko ahalmena, detaile ñimiñoekiko ardura, errealitatearen alderdi bitxiak umorez hartzeko gaitasuna... Kronika hauek leku berezia hartzen dute orduan euskaldunok idazten eta irakurtzen genuenaren artean, aipatu dugun bezala lokalismoa gainditzen dutelako, eta idazlearen teknika ez dagoelako amaiera bortxaz barregarri bati lotua. Kostunbrismo batean, bai, baina kosmopolitismoz jantzia hizkeran eta ikuspuntuan. Errealitatearen konplexutasuna azaltzen digute maiz —txiroak janari eske ontzietara, marinelen hordikeria, euskaldun epelak— moralismotik urrun, Domingo Agirrek arbuiatu zuen naturalismotik gertu inoiz.

 

 

Kronikaren aitzindaria

 

       Ereduak ere, non aurkituko zituen? Poesian Eusebio Azkuerenak izan zitzakeen, prosan Domingo Agirreren eta Jose Manuel Etxeitaren nobelak, hauetarik bi itsas girokoak. Baina jenero laburrean ez zeukan deus. Zamarripak Euskalzale-n argitaratzen zituen izkirimiriak oso gainditzen ditu Bilbaok. Urruzunoren umoreak guti ekar ziezaiokeen, Bilbaok ez du injenuoaren papera inoiz hartzen. Kirikiñok prentsan aldizka argitaratzen zituen Abarrak ziratekeen erreferentzia puntu bakarra. Baina atzerritik idazten duenez, Batxik ez dauka «euskaldun xehea» eskumenean. Euskaldun kontzientziatu bat da mundu korri, ikusten dituen bezalako nazio bat nahi lukeena bere herriarentzat, eta bere herritarren portaeraz lotsatzen ere badakiena... Bere umorea gero eta kritikoagoa egiten da, bere hizkera ere gero eta irekiago portuetako lingua franca euskarari txertatzeko, aranismoa ukatzeko modu bat (inkonszientea baina). Ez du meritu makala. Argitaratzen hasten delarik, ez da idazleen zirkuluetakoa. Gernikako zenbait kronika egin ondoren, itsasoratu beharra dauka. Telegrafoz albiste bitxiak igortzen dituen zoro bat besterik ez da. Gero ezagutuko du Kirikiño, itsasketa luze baten ondoren eta hainbat kronika idatzi dituelarik. Eta ezagutu orduko berriz itsasora. Batxi Bilbaok inoren laguntzarik gabe egin zuen bere burua. Zorrotzako moila eta Baionako portua asimilitau gabe genituelarik, Batxik Rotterdam-eraino eramaten gaitu, Lisboa-raino, Glasgow-raino, Sfax-eraino... Eta idazleak garamatza, ez kazetari zurrunak. Ez du unean unekoa soilik kontatzen, memoria ere altxor ona da. Ez du begimenera datorkiona apuntatzen, bera dabil zokoetan miaka. Eta pertsonaiaren bat behar duenean ez dio ardura kaian ez azalduagatik, asko ibilia zen idazten hasi aurretik eta azalduko zitzaion nonbaiteko akorduan. Eta horrela baino ez ditu berreskuratzen portu zaharragoak, Hego Afrikako Durban, Buenos Aires ederra, Danubioko ibaikaiak... eta inoizko pertsonaiak, Mari Eperdi, Zapasto, Txapel...

       Batxik bi iturri nagusi zeuzkan errealitatea jasotzeko. Bata berak ikusitakoa zen, bere esperientzia pertsonala, ugaria eta anitza, egia esan. Bestea irakurketak zituen, tokian tokiko kazetak bereziki. Espainieraz, italieraz, portugesez eta ingelesez behintzat polito moldatzen zen, errumanieraz ere irakurtzen zuen, nahi beste izpar zeuzkan bere gisara moldatzeko. Eta honek Batxi Bilbaok kronikagintzan garatzen duen teknika argitzen digula uste dugu, bere lan batzuek bai baitute literaturari esklusiban omen dagokion literaturatik. Hizketak, han eta hemen entzunak ditu; jazoerak, hainbat izparringitan irakurriak; pertsonaiak, auskalo nongo tabernatan ezagutuak... eta horiek denak begi bistan daukan inguruan jartzen ditu bizi, ausart. Hots, gai dela ezagutu dituen lagunei dekoratu egokiak sortzeko, begiak erreko dizkioten ostatu zikinak —ez da kupidarik euskaldunentzat—, gerrara doazen soldaduz beteriko karrikak, propaganda filmeak erakusten diren zinema aretoak... Unibertsaltasuna, azken batean. Modernoa, zibila, lagunmin zuen Kirikiñoren beraren txokokeriatik aski urrundua. Tranbian dabil, antzokietara edo zinematografora joaten da, ostatuetan horditzen da, makineria miresten du, marinelen arteko borroketan dago, poliziak eskua eransten dio espioi alemana delakoan, afixak egiten dituzte bere argazkiarekin... Hori da nolabait ere Batxi Bilbao, haize freskoa orduko narragintzan, lotsagabe bat idazle.

       Errealitate zail eta garratz batean idazten du. Gerraren obsesioa, apunte baino ez hasieran, gero eta indar handiagoz agertuko da, itsasoa geografia arriskutsua da. Lehen Mundu Gerra honetan ageriko dira aurrenekoz urpekontziak, beldurgarrizko arma alemaniarren eskuetan ingelesen blokusaren aurka «itsaspeko gerra mugagabea» aldarrikatu zuenean. Bizkaiko itsasoa minaz josia dago, eta heriotza atzeman egiten da:

       «Agur abertzaleak. Arrisku handietan gabiltza itsastarrok, ba ez dago egunik ontziren bat hondora ez doanik, alemaniarrek ipiniriko mina batek jota. Otoi eizue ba Ama Birjinari itsasoan gabiltzan gizon txiroen aldez».

        Lehen Mundu Gerrak Hegoaldean duen kronista bakarra da Bilbao. Kirikiñok ere badu artikulu ederrik, baina Euzkadi egunkariko bulegotik eginak dira mañariarrarenak, agentzien albisteen moldaketak dira. Batxi, lubakietan egon gabe, gudan dagoen Europan barrena dabil, frontera doazen soldaduz beterik dira Italia eta Ingalaterrako portuak, eri dakartzate asko. Populazio zibilak eguneroko bizimoduan jasaten du gerra-ekonomiak berarekin dakarren bizi baldintzen latza. Gerra zain-zainean bizi duen gizartea da Batxik berak ezagutu eta irakurleari dakarkiona. Eta honela, Etxepare mirikuak, Saint Pierrek eta Zerbitzarik behar zuten kontrapuntua, soldadu izan gabe gerraren erretratu soziala eginen zuen idazlea dugu Batxi Bilbao. Ñabardura garrantzitsu batekin hauen ondoan: beste herrietan aurkitzen du, gerran diren herrien zeremonia eta agerraldietan, Euskal Herrian ments duen abertzaletasuna. God save the King abesten duelarik Londresen, ez da noski God save the King abesten ari gure Batxi... Herrimina eta etorkizun libre baten nostalgia dastatzen ditugu bere kroniketan. Iduri luke gure lehen idazle modernoa.

 

 

Gure edizioa

 

       Esana dugu, bere garaiko idazlea da Batxi. Ez du iraganarekiko zorrik, ez du, esan dezagun honela, aranismoak literaturara zekartzan oztopoak saihestezinak zirelako ustea. Batxiren zorra Arana eta Eleizalderen arauekiko, ordea, handia da. Lexiko mailan bereziki: bakaldun, laterri, notin, txindi, donoki... Guk gaur egun erabili ohi ditugun ordezkoak ezarri ditugu haiek agertzen ziren tokian, laurogeiren bat hitz hortxe-hortxe. Baina ulergaiztasunaren anabasa honetan badu Batxik bere aldeko haizerik. Oso presente du gertuagoko zaion euskara eredua, hau da, ahozko sintaxia azal-azalean duen idazkera da Bilbaorena. Eta ezagun du. Alde honetatik ozta eman digun lanik. Sintaxiaz gainera, esamoldez ere aberatsa eta herrikoia da guztiz gure idazlea, bere maisuari adarra jotzeraino («Kirikiño, badakizu zer den kakazotz?»).

       Liburu gabeko idazlea izan da Batxi Bilbao. Eguneroko prentsan eman zituen argitara hemen bildu ditugun artikuluak. Honek dakarrena jakina da. Gaur egungo irakurle batentzat nekagarria baldin bada garaiko prentsan gaztelerazko artikuluetan agertzen den akats kopurua, euskarazkoen kasuan are handiagoa da nahasmena. Arrazoia bat baino gehiago izan daiteke, baina moldegileak ez hizkuntza, ez hizkuntza horren eredu idatzia ez ezagutzea izan daiteke nagusia.

       Testua finkatzeko unean, arazo handiak eman dizkigute artikuluok. Nabaria da orrialde arduradunaren eskua —Kirikiñorena gehienetan— hala nola Batxiren beraren zalantza hitz bat baino gehiago emateko orduan. Honela ulertu ditugu ebazan / zituen erako alternantziak. Adibideak ikaragarri dira, bai aditzean, bai deklinabidean. Erabili dugun irizpidea forma bakarra ematearen aldekoa izan da, osterantzeko artikuluetan sarrien darabiltzan formekin bat datorrena gehienetan. Gutieneko koherentzia izan nahi duen aditz eta deklinabide paradigmetara ekartzen saiatu gara era desberdinen dantza. Honetan oso lagungarri gertatu zaigu, estuan jarraitu ez dugun arren Bizkaiera idatzizko arauak. Deklinabidea eta aditza liburua. Halaberean, aintzat hartu ditugu Mendebalde elkarteak egin eta argitara emaniko hainbat gogoeta. Guztiei eskerrak.

       Liburu honek ez du Batxi Bilbaoren artikulu guztien bilduma izan nahi. Ez da, eta ezin. Materiala bildu, prestatu eta egungo irakurleari emateko orduan literaturaren historiei orri artetik jausitako idazlearen aldarrikapena prestatzea izan da gure xede nagusia. Horretarako beharrezkoa ikusten genuen liburu atsegin bat eskaintzea. Jatorrizko ortografiak —akatsak eta eskuak tarteko—, neologismo ulergaitzek, aniztasun morfologikoak urrundu egiten gintuzten helburutik. Edizio kritiko batek —zintzoagoa hagitzez ikerlarientzat— ez zigun horretan lagunduko. Bizkaiera batutik euskara batura bidean ikusten genuen soluzioa, berezko ezaugarri nagusiak eta idazkeraren kolorea mantenduz edonoren begira gozagarri izan zedin. Biderik egokiena iruditu zaigu, Batxi Bilbao idazle bezala interesatzen zaigun heinean, eta ez testugile edo lekuko edo bizkaitar bezala.     

 

Iñigo Aranbarri

Koldo Izagirre

 

 

GIBRALTAR-TIK

1914ko urtarrilean

 

       Espainiako itsasertzak hasi gara ikusten Cabo Palos deritzon amaieran, eta besterik ez da ageri harria eta haitza baino. Bedartxu bat be ez, zuhaitz txiki bat be ez, dena mendi garbi eta haitzulo itzelak. Cartagena parean hurretxotik igaroten bazara, ikusiko dozuz edozein haitzulotan atsoak leihoetan legez gudako kanoien ahoak; han-hor gaztelua, eta han-hor zuloa, eta dena asmaketa gizonak hilteko. Bertatik hur samar dago Erroldan Mahaia, haitz ikaragarri bat mahai antzekoa. Handik honantz be, ez dago besterik itsasertz labartsu itzela baino; han-hemen karabinero etxeren bat eta osterantzeko etxe txiki zahartxuren bat edo beste, bakartasunik gorrienean.

       Ez da ikusten honetan, gure aberri aldean legez, zuhaizti alairik, ez etxe bazter ugaririk, mendi bedartsurik, ez herri etxetxurik. Hemen dena da txirotasuna eta itzaltasuna. Jaunari zertan eskerrak emon daukagu guk euskotarrok geure aberria egin euskulako, udabarriko loratxuak langoa, txoritxuaren abesti zolitxua langoa, berorren zelai loratuekin, meta bedartxuekin, mendi zuhaiztuekin, herri etxetxu alai-alaiekin, euren erdian eliza dabela, bere txilin hotsek poztutzen dabezela biztanleen bihotzak, eta bardin euren hotsaz batera zerura zuzendu otoiak Ama Birjinagaz gomutaturik.

       Hemen hodeiak dira alaiagoak eta ortzea garbiagoa gure aberrian baino. Baina besterik ezebez. Bestelakoa da gure herri maite hori!

       Helduten da bat Gibraltarrera, eta egunonak lehenengo emoten deutsuez kanoiek; lehen esan dodan tokian legez, hemen be edozein zulotan dagoz ba euren buru metalezkoek dir-dir edo argi egiten dabela.

       Haitz handi bat da berau eta, dinoenez, dena hau dago barrutik zulatuta, eta ingelesek berton arra bete lur be ez daukie gizonak hilteko asmaketaren bat ipini barik. Erreketeek ikasi gura balebe armen erabilera Don Jaime ekarteko, honaxe etorri behar leukie.

       Mendi gaineraino Gibraltar huritik dago airean burdia, hori da gudaldian pildorak eroateko han goian dagoen gaztelura. Hau aireko burdiau da, aditu egin badozue, tranvia aereo bat. Haitza sortalde edo eguzki aldetik dena laututa dago, eta azpiko mendian jausten den ur guztia handik lauguneetatik sartu dadin bertara, egon dadin haitz horretan zer edan guda bat balitz eta Espainiak urik emon nahi ez. Portuan barriz, huts egin barik dago beti ontziteria ingeles bat. Eta honeek guztiok ikusita esaten dot nik: zenbat diru eder gastatu ete dabe herri agintariek batak bestea hilteko, eta zenbat asmaketa makalagoa zapaltzeko.

       Beste aldean ageri da Ceuta, burua makurtuta legez handiagoaren aurrean. Gibraltar herria guztiz da polita. Batez be kale bat dauka ona: King Street. Edozer gauza dago Ingalaterrako salneurrian; arraina merke-merke, baita be tabakorria eta seda eta ur usaintsuak.

 

 

ROTTERDAM-ETIK

1914ko urtarrilean

 

LARRAPASTALARIAK

       Hauxe dela uste dot izenik egokiena skiting jolasean ibilten direnentzako, honeek dira ba larrapastaka ibili ohi direnak leiaren gainean oinetan tramankulu batzuk ipinita.

       Gaur joan naiz neure zeregin batzuk egiten hurira, eta ikaraturik geratu naiz hemengo jendeak daukan zaletasunagaz sport edo kirol horretarako. Huri honetan ba, Venezian legez, hainbat ibai txiki dagoz herri barruan, ur joanak indarrik han ez daukalako. Burdiak gainetik igarota be, ez apurtzeko eran dagoz leikarraldotuta, eta goiz guztian kalegarbitzaileek itsuskiekin ekin deutsie gaina garbitzen kale bat balitz legez, gero jendea larrapast egiten joan dadin.

 

ZINERAKO IRUDI POLITA

       Mila lagun baino gehiago ibili dira Harta Straat kaleko ibaian larrapastaka, eta euren artean hor hogeita hamasei inguruko emakume koloregorri bat inor baino arinago ibili da, baina azkenean garesti urten jakoz bere azkartasun guztiak. Ibaiertz alde batera heldu denean, behera bete-beteko zuloa egin eta sartu da sama-samaraino. Hau ikusirik, badatoz neskatila bi berari helduten, eta berehala honeek be sama-samaraino sartu dira. Han ibili dira hirurak zarataka eta negarrez. Besteak ez dira ausartuten izan hareek salbatzen joateko, igarten izan dabelako eurak be samaraino sartuko direla (eta sartuz gero ezin leike urten inork atera ezik, norbera beteko zulotxuan egoten delako bat). Azkenean etorri da polizia bat, eta joan da hiru emakumeok egon diren tokira. Eta bera be zaust! sartu da, putz nahikoa egiten izan dau, baina ezin urten, eta gero sokatxu bategaz atera dabez laurok, sokatxua automobil bati lotu atzetik eta tiratuta tatarrez. Gero automobil bertan sartuta joan dira laurak, uste dot bakoitza bere etxeetara joan izango direla, apur bat berotzeko eta soineko lehorrak aldatzeko.

 

EZBEHAR BAT

       Esan dodan tokian eskerrak ez dela egon ur handia leipean, ez da inor ito. Baina esan deustenez, beste toki batean neskatila eder bi sartu ei ziren eta itota ur-joanaren indarrak eroan. Eta aurkitu ei dabez hemendik ordu biko bidea urrinago.

 

TXARRA MERKATARIENTZAT

       Hemendik hogei orduko bidea urrinago dagoz berrehun gabarra geldituta, etorri ezin direla ibaia leiaz gogortuta dagoelako. Eta hemen zamatzeko ustez dagozen ontzi askok joan beharko dau beste toki batera. Hemen zamakuntzarik gehiena delako ikatza, eta gabarra horreek gehienok ikatzez beterik dagoz, eta behinik behinean Castro Urdiales eta Antonio, Bilbaoko baporeak be hementxe dagoz, eta ez dakie azkenean hutsik urten beharko daben.

 

ERABAGI ONA

       Hemengo gobernuak neurri onak hartu ditu mozkortasunaren kaltez, batzar eta hitzaldi eta holako. Neurri guztiz onekin ahalegindu gura dau jendeari edateko gurari neurribagea kentzeko, eta edatetik datozen gaixo txarretatik alde eragiteko. Behar izana be badago hemen honetan holako neurriak hartzeko, ba guztiz pertsona mozkortiak dira hemengo txiro edo beharginak, eta baita emakumeak be. Ikustekoa izaten da gizonak legez emakumeak garagardotegietan sartuta edan eta edan.

 

ROTTERDAM ZELAKOA DEN

       Herri eder hau zelakoa den esan behar deutsuet orain. Kale guztiak dira lauak eta zabaleran bardinak. Etxe guztiak kolore bardinetakoak, gora-behera be etxe guztiek bardina daukie.

       Edozein tokitatik igaroten dira gabarra eta ontzi txikiak. Euretan daukie bizitokia edo etxea sendi askok. Hamar tranbia dagoz, eta hainbat geltoki trenenak. Zumardi edo parkea be ederra, bertan askotariko abereak daukiezela euren tokitxuetan. Portuan beti dagoz ehun eta berrogeita hamar ontzi baino gehiago. Atoiontzi eta gabarratan bost mila baino gehiago dagoz. Eliza katolikoak hamarretik gora, eta ikastolak be hainbat.

       Lehenago, lau edo bost egun emoten ebezan ontziak hutsituten, eta orain barriz ontzirik handiena egun bat eta erdian hutsituta eta beste hainbestean zamatuta dago, elektrizitatez darabilezen tramankulu batzuekin. Dena aurrerapidea merkatarientzat.

       Kafetegi ederrak, hainbat zine, hainbat antzoki, eta denda eder asko. Kafe, tabakorri, gazta, indibaba eta honakoak guztiz merke dagoz.

       Kafetegi bat dago berton ikusgarria. Sartzen da bat atetik eta barruan inor eta ezer ez da ageri, zulotxua hor eta zulotxua hemen baino. Zulotxuen goiko aldean idatzita zer janari dagoen bertan. Idazkunean iragarrita dagoen salneurria jaurti zulotik eta, dart!, urteten da janaria erresorte bati tiratuta. Jan, azpilak bertan utzi eta alde. Edariagaz bardin; goiko aldean dagoz edontziak eskegita, jaurti txanpona, txorrotxuan ipini edontzia, bete han, klink! egin, utzi bertan edontzia lohirik, eta alde. Holakorik ez dabe ikusi gure aita zaharrek.

 

EKANDUAK

       Honeek guztiz onak ei dira alde honeetako baserrietan. Nik inoiz ikusi dodaz dantzan hemengo baserritarrak. Dantza garbiak. Gizonezkoak emakumeari eskutxutik oratuta egiten ditu inon diren saltoak, eta hau gelditzen denean hasten da bestea, eta honek be bardin. Beste denak egon ohi dira begira, eta lantzean batek urten ohi dau erdira holako saltoak egiten.

       Baserri emakumeek guztizko soineko nasai mardo astin-astinak erabilten dabez, merinakearen antzera. Buruan zapi zuri bat lekaimeak legetxe, eta bekokian alanbrezko txorta bi aurrerantz urtenda adartxuen antzera.

       Gizonek janzten dabez gure baserritarren txamarrak lakoak, eta prakak belaunetan estu, eta beherago guztiz nasai, txilinaren antzera.

       Baserrietan guztiz dira beldurtiak. Arrotz bat ikusiz gero, leihoak itxita etxean sartzen dira emakume eta umeak.

       Baserri antz gitxi dauka Rotterdam honek ekanduetan. Hango lako dantzak barik baltseo dantza lohiak egiten dira hemen. Berrogei dantza-etxe baino gehiago dagoz berton, gauetan guztiak jolastu daitezen. Hogeitabost zentabo ordainduten da sarrera, eta ez dakienari be erakutsi egiten deutsie horretarako dagozen gizon dantza-irakasleek.

 

 

TYNE IBAITIK

1914ko otsailean

 

       Heldu ginen Ingalaterra eder honetara be. Tyne deritzon ibai handi ederraren erdi-erdian gagoz. Newcastle-ra beste bide dago hemendik North Shields-era, horregatik gagoz alde bietatik distantzia bardinean.

       Euzkaditik at inoiz urten ez dozuen euskotar neure anaia laztanok, ikusi barik ez zeunkie sinetsiko munduko alderdietan hau lango herririk egon behar dauenik. Zeuen baserrietako etxetxuetatik urten ohi zarienean eta Bilbaora joan, ikaratuta geratu ohi zarie hango kezulo eta fabrikekin, eta esan ohi dozue beharbada... ez dagoela Bilbao lango herririk munduan. Bai, Bilbao guztiz ederra, aberatsa, langina da, baina aitortu beharra daukat ibai hau askozaz dela aberatsagoa eta langinagoa horkoa baino. Ederragoa ez, horixe ez dela herri hau Bilbao baino, gure aberriko herriak baino ederragorik ez delako ikusten munduko inongo txokotan.

       Tyne deritzon ibai honetan sartzen denean bat, besterik ez da ikusten alde bietatik fabrika, trena, ontzia, ontziola, zarata, txistua eta zalaparta baino. Harantzatxuago hainbat ke-zulogaz burdinola, ibaia ontzi handiz, txikiz, zaharrez eta barriz beterik. Ibaian bata besteari aldendu ezinik, hainbat atoiontzi, dena txanela, dena ontzi urtetea eta sartzea, dena lana, dena ogia.

       Goizeko zazpietan dena da fabrika txistua, gortuteko legez. Badoa bat goizeko seiak inguruan herrira, eta ikusten dira hainbat eta hainbat langile euren lanetarantz te-ontziak lepoan dabezela hizketa alaian gazteak eta zaharrak. Tren guztiak be langilez beterik gelditzen dira geltokietan, uzten dabezela ehundaka behargin aurpegi baltz-baltzekin. Zazpietarako ez dago gizonik kaleetan, emakume eta umeak bakarrik baino. Gizon guztiak fabrikan edo lanean dagoz.

       Eguerdi inguruan ikusten dira ostera be bideak gizonez eta emakumez beterik, batzuek euren gizon edo semeen bazkariekin, eta besteak etxerantz bazkaltzera. Ordubatean hasten da barriro be zarata eta zarraparra, eta arratsaldeko bostetan dena geratzen da isilik, baserri bat baino isilago. Hor gaueko zazpietan hasten da burrunbada garagardotegietan, eta asko joan doaz etxera lehorreko lebatza harrapatuta.

       Honetara aste guztia igarota heltzen da larunbata. Orduantxe mozkorra hartzen ez dauena ez da gizona. Emakumeek be garagardotegietan berariz egindako zulotxu batzuetatik eskatu ohi dabe eurentzat edaria, eta gaueko hamaikak inguruan ez da ikusten kaleetan hordia baino. Beharbada, kale-hegal batean bi haserretuta elkarri musturrak hausten ibiliko dira borrokan, eta polizia barreka eurei begira. Gura adina edo nahikoa egin dabenean, elkarri mosu egiten deutsie borrokariok, eta han doaz bata sudurra apurtuta eta bestea belarria odolduta, txapela galduta eta txartesa lurrez beterik, harik eta hurrengo larunbatera artean borroka egiteko gogo barik.

       Harantzago badoa bat eta ikusten dira gizon-emakumeak, musika eta guzti abesten nik ez dakit zelako piezak. Honeek amaiturik igoten da gero aulki zahar baten gainera gizon bat edo emakume bat, eta han ekin daroie gogor hizketan, esaten deutsieela hareei: «Ez eizue edan, ez erre tabakorririk zerura joan gura badozue...!». Eta nire ustez, eurek hizlariek be, batak baino besteak mozkor handiagoa eukiten dabe.

       Badoa bat beste kale ertz batera, eta han ikusten dau atso aldra bat, batak baino besteak zarata handiagoak egiten, The Suffragate egunkaria gura daben guztiei emoten deutsiee dubarik. Gizonek barre handiak egiten deutsie atsoen zaratari, eta eurok barriz piperra baino begi gorriagoekin begiratuten deutsiee gizonei.

 

* * *

 

       Hemengo atsoek inoiz ez dabe soinekorik aldatzen; erosten dabe soineko barri bat eta zatika jausi arte ez dabe kentzen gainetik. Umeek barriz, ikustekoa da zer koloretako soinekoak erabili ohi dabezen kaleetan.

       Hortikoak be honantz datozenean hemengo ekanduak hartzen dabez, eta askotan bertokoak baino txarrago. Barreak egingo zeunkez ikusiko bazenduez zelan garbitzen daben hemengo emakumeek aurpegia, katuak legez kontuz-kontuz, eta horregatik aurretxua garbi, eta sama eta kokota kedarra baino baltzago.

       Gehienetan hotz egiten dauen legez, gizonek be erabili ohi dabez gaineko txartes handiak, eta koipetan badarabile lapiko galanta onduteko beste.

       Ez uste izan, irakurleak, den-denak direla holakoak; ba asko izan arren eurok, beste asko be badagoz garbiro ibili ohi direnak. Horregatino zikinak gehiago.

 

* * *

 

       Newcastle ibaian oraingoan hotz guztiz gitxi dago. Ikaratu egin leike hain epel egoteaz Ingalaterrako toki honetan. Rotterdamen bai egiten ebala hotz. Han ezin berotu izaten ginen ezertara be, hori gero hamazazpi jaka, hamahiru gorantz, hogeita lau praka, eta beste hainbeste alkondara eta abar ipinita soinean.

 

* * *

 

       Hil honen hogeita bostean jokatu eben Sunderland deritzon hurian bertako futbolari bikainek eta Middlesbrough-ekoek. Hareek sartu ebezan lau goal eta Middlesbroughekoek bi bakarrik.

       Sunderlandekoak dira Ingalaterrako bikainenak gaur, baina aldi gitxi barru Middlesbroughekoak izango ei dira nagusi. Eurok ei daukiez back guztiz onak eta goalkiper guztiz azkarra. Laster honeek izango dira ba Ingalaterrako txapeldun edo champion.

 

* * *

 

       South-Shields deritzon herrian atzo erre zen fabrika handi bat. Lau gizoni erre jakezan begietako mintzak eta geratu ziren betiko itsu. Beste batzuei erre jakezan buruko uleak, soinekoak, betuleak-eta; inori besteri ez jakon egin beste ezbeharrik. 100.000 libra esterlinaren balioa erre da.

 

* * *

 

       Gure aldekoek uste izaten dabe hemen dubarik dagoela gauza, eta horregatik esan oi deutsiee itsastarrei horrantz doazanean eroan daiela hau edo hori edo bestea. Ba, hemen be txakurrak ortozik dabiltza, eta salneurriak be horko antzera dagoz. Egia da, laranjak hemen merkeago dagoz Valentzian baino. Osterantzean, soineko eta beste holako trasteak, hemen txilin bi eta erdi ordaindu ohi dena, hor be erosi leike hamahiru errealean.

 

 

SAVONA-TIK

1914ko otsailaren 12, 15 eta 23an

 

       Kai txiki-txikitxua, herri guztiz zaharra. Eliza zahar-zahar asko. Kaleak berezietako bidezidorrak lakoak gehienak, eta eurak guztiz atsitu lohiak. Azoka egiten da kale estu batean. Tranbia bat dabil kale batean edo bitan bakarrik. Kale bat edo bi dagoz zeozer balio dabenak, eta hantxe dagoz zine batzuk eta antzoki bat eta holakoak.

 

EUSKOTAR BATI JAZORIKOA

       Kirikiñok ostera be esango deust andaluztu naizela, baina ez deust ardura, eta esan behar dot zer jazo jakon antzina, haize-ontziak ibilten zirenean, gure herriko mutil bati.

       Heldu zen hona, eta gose zen, eta ikusi ebazan ostatu edo jatetxe batean hainbat gizon zeozer irensten, zinta bat lakoa zen gauza bat. Eta zer zen? Makarroiak neurrira saltzen ebazan etxe bat.

       Hara: heltzen zen bat eta eskatuten ebazan honenbeste metro makarroi. Sartzen eutsien arilean legez batuta euken makarroiaren punta ahora, eta irentsiz-irentsiz joian jaubea neurtzen. Eta berak gura ebazan metroak irensten ebazanean, zazt! Ugazabak ebagiten eban eskuan eukan makarroi hori, beste mahaikide bati ostera be sartzeko.

       Eta hau ikusi ebanean, sartu zen gure herritar hori, eta ugazabak itaundu eutsan zenbat metro gura eban.

       — Hogei —erantzun eutsan beronek.

       Hasi zen irensten, eta hogeira heldu zenean ugazabak esan eutsan:

       — Oraintxe daukazuz hogei egin-eginak barruan.

       — Ebagizu ba —inotsan beronek, barruan eukanez gerokoan ordaindu barik ihesi egiteko ustez.

       — Ekatzu ba dirua —inotsan ugazabak.

       — Zenbat da ba?

       — Laurleko bi.

       — Nik ez daukat hiru txakur baino —esan eban gureak.

       Eta beste batzuk be irensteko begira egozan eta larri, dirua eskuetan ebela, eta orduan, zer uste dozu, Kirikiño, egin ebala jatetxeko ugazabak?

       Ziri-zara atzera atera euskotar gizajoari urdailetik janda euki ebazan hogei metroak, eta gero berehala sartu atzera beste batzuei ahotik, bati bi, besteari bost, eta halan.

 

* * *

 

       San Martino de Alvaro deritzon hurian ume txiroentzako asilo barri bat egiten ibili dira, eta bat-batean jausi da behera etxe hori, hainbat behargin azpian harrapaturik, eurotarik zortzi hil direla, eta zaurituak asko. Herriko alkateak bisitatu ditu zaurituok. Etxe barri horren egileari itaundu deutsagu, eta dino jauste hori izan dela aspalditxuon izan diren euriengatik.

 

* * *

 

       Genoako irakasle elkarte batek pentsatu dau itsastarrentzat ikastola eder bat egitea. Ikastola honek daukaz eginkizun bi; bata itsastarren jolasak erakustea, eta bestea itsas-eginkizunetan eurok ondo irakatsita ipintea. Ikastola horrek eukiko ditu txanela edo itsasontzi txiki asko itsastarrek jolastu daien eta euren eginkizuna eta abar ikasi daien.

 

* * *

 

       Italiar batek asmatu dau New Yorken munduko txoko batetik besteraino hitz egin ahal daikean hari bagako telefonoa. Amerikako irakasle bikainenek ontzat emon dabe, eta lau bider sendoago norberak egiten dauena baino entzuten da hitza, edozein tokian tramankulua eukiz geroztino.

 

* * *

 

       Gudaren kaltez hemengo sozialistek hainbat hitzaldi egiten dihardue, eta guda ministroari hainbat idazki bidaltzen deutsiez esanik utzi daiola bere lekua beste bati.